Categoria : lingua/limba

Regulas chi si den osservare in su seminariu de salighera 1586 a cura di Antonio Nughes

Alghero, Archivio della Curia Vescovile, Registros de diverses actes en executiò del Concili general de Trento, y Provinciale turritano celebrat en lo any MDLXXXVI y dels diocesans del Alguer, comensant del mes de Noembre del dit any,f32r-35r.

Regulas chi si den osservare in su seminariu de salighera

Haende consideradu, prudente e santamente, sos Padres de su santu et Sagradu Conciliu, cantu importat, pro su bonu e mirabile guvernu de sas animas, darelis pro Rettores e pastores homines dottos, sabios, virtuosos e bene postos in sa legge et in su servitiu de Deus, santissimamente inter multos atteros decrettos, statuisi et determinai ch’in tottu sos piscobados chi comodamente poderen, si pesaret unu collegiu, o seminariu, de giuvenes poveros, sos cales, mantesos e guvernados de sas rendas de sos ecclesiasticos de sos tales piscobados, esseret pro tal’effettu in cuddu bene addottrinados in litteras et virtudes, e in tottu sas serimonias de sa ecclesia essercittados. Su cale decrettu sende como istadu postu, cun sa gratia e favore grandissimu de Deu, in eseccutione in su nostru piscobadu de salighera, convenit dareli in custu bonu, et dizzosu principiu, tales modos et legges,de guvernu chi, per mesu d’issas si pottat ispettare chi, su piscobadu deppiat restare cuntentu e satisfattu, et su guvernu de sas animas grandemente maggioradu.

Primariamente pro cantu tottu su bon’ordine et guvernu de su seminariu dependet de sas bonas partes de su Rettore, det haer grandissima cura su Re. mu  Senore Piscobu, chi per tempus det esser, chi cando accaderet ponner Rettore nou siat su tale sacerdotte de piscobadu, de tale idade chi siat dae tott’ honoradu e rispettadu, et c’appet dadu semper bon’essempiu de se, prudente et bene versadu in litteras, accio chi cun sa scientia sua pottat giuare sos seminaristas, et cum sa prudentia et virtude governarelos cun charidade et paghe.

Et pro ch’in custos primos annos non tenet su seminariu tanta intrada,chi pottat mantenner unu giuvene de dogna idda de su piscobadu, pr’esser cuddas meda, s’hat com’advertire multu bene chi, cando han como bogare algunos, pro los mandare a servire in calchi parrochia, in logu de cuddos pongian de sas atteras biddas chi non d’hayan ancora postu, o ch’in su tale tempus non de tengian, a tale chi, in pagu tempus, tottu su piscobadu de sentat utilidade et fruttu, comente sentit e participat in sas ispesas. Et pro chi sos figgios de salighera, cun pius comodu si podent passare et istudiare chi non sos istrangios, haende sas iscolas in domo insoro, e tambene pro chi pagu si contentan de essiri foras, a servire curas, pro sas cales principalemente sien istituidos sos seminarios, d’issos in unu mattessi tempus, a dispesas pero de su seminariu, non de pottat haer, in su dittu seminariu, pius de tres.

A s’andare dae su seminariu a sa chesia, et a sas iscolas, et a su torrare ay cudda, essan tottu piyados, et anden dae duos in duos, ponende semper sos minores innantis, cun tale modestia et bellu modu, chi dian bona edificatione a sos chi lo han como vider.

Nessiunu essat dae su seminariu senza licenzia de su Rettore, su cale non la diat liggeramente, et postu chi l’happat a dare, hat a essire su tale cun atterunu cumpangiu, chi su mattessiu Rettore l’hat a signalare, de modo chi mai andet foras unu solu, et tengiat contu su Rettore si torran prestu, consideradu hue, et pr’itte  causas sun essidos, et cando videret esseresi detentos foras, pius de su giustu, de lis demandet bonu contu, et procuret d’ischire si sun andados isviados per sa terra, pro los poder reprender et castigare, segundu sa culpa c’han com’haer.

A sos de salighera, non los lasset andare in domo de sos suos, si non pro calchi grande bisongiu, et neccesitade, pro ch’est chiaru  chi, cun un’ora de mala conversatione,sun pro perder tottu su bene c’han com’haer achistadu in unu mese; de sos cales, si algunu det essire pro andare cuddane o in atteru logu pro calchi bisongiu, li diat semper pro cumpangiu unu de sas biddas, si gia non esseret alcunu de tanta confidantia, ch’istet certu su Rettore,chi non hat com’andare perdidu per logos malos sa terra.

Pro si chi s’homine non podet resister tempus meda a sos trabaglios, et massimamente de sos istudios, chi fittianu consuman sa persone, a benes chi non sin de diat a coro, si non procurat de si divertire et recreare in calchi modu honestamente, per ordinariu hat com’essire su Rettore, cun tottu sos seminaristas suos una volta sa chida, cando non b’haeret bagadiu, a si recreare, foras de sa citade, gasi de hyerru comente et d’istadiale, a hora et tempus conveniente, pro chi, cun pius fervore et pius forzzas, pottan tinder manu a sos liberos, et applicare s’animu a sos atteros essercitios insoro.

S’han a confessare, sos seminaristas, segundu s’ordine de su santu conciliu tridentinu, a su mancu una volta su mese, et rezzier su santissimu sacramentu, semper chi su confessore lis hat como dare licentia, pr’esser cust’unicu et singulare remediu pro crescher in tottu sas virtudes et in sa sapientia sa cale, comente narat su sabiu, non intrat parte in s’anima malivola et peccadora, su cale confessore ordinariamente hat esser su Padre de sa compania, ch’hat com’esser in salighera, et fattu chi siat su collegiu, cale si siat d’issos, et non siat liccittu a nessiunu de su seminariu, nencomo, nentando, pararesi atteru confessore senza licentia nostra, o de su vicariu nostru generale. Gasi matessi lis ordinamus chi tottu sas festas principales, rezzian su santissimu sacramentu, in sa missa maggiore de sa nostra cathredale, pro edificatione et bon’esemplu de sos atteros.

A sa dottrina christiana han andare senza mancamentu nessiunu, tottu cuddos ch’at como cherrer su padre c’handen cun issos a l’imparare a sos pizzinnos peri sa terra, et in custu su Rettore no lis pottat cumandare su contrariu, si no esseret cun consentimentu et voluntate de su dittu Padre, pro su cale su Rettore pongiat diligentia, chi tottu infra pagas dies la leen de coro, pro chi meggius la pottan imparare a sos atteros pizzinnos seculares.

Su mangianu s’han a pesare, tantu de hyerru coment’et d’istadiale, tottu a un’hora (salvu si algunu esseret infirmu) a su toccu de sa campana, su cale s’hat a fagher a tale tempus, chi pottan accudire commodamente, a tottu sos essercitios et occupationes de su die.

Dae cussu primu toccu pro si pesare, se lis hat a dare unu cartu d’hora de tempus pro si vestire, samunare, iscuder et pesare sos lettos, de modu ch’isten bene, et incontinente a atter’unu toccu dogn’unu si det imbenuyare in sa banca sua, daenantis de calchi devotta imagine, a fagher oratione, per ispatiu de atter’unu cartu, et a su terzu toccu, s’han como poner tottu a istudiare, fin’a s’hora de sas iscolas.

In sas dittas iscolas isten semper attentos, a s’imparu de sas litteras, et a tottu su chi su mastru lis hat como narrer, et sian prontos et faciles a leare de coro, a componner, et a sentire sas letiones, et a disputtare, et a tottu sos atteros essercitios chi lis han com’esser postos.

Han a sentire dogna die missa bassia a s’essida de sas iscolas, o cando et hue lis hat com’esser ordinadu, istante semper in cudda cun grande reverentia et devotione, et de tale modu chi s’unu non fattat impedimentu a s’atteru, narande su Rosariu o s’offitiu de nostra donna, o atteras devotas orationes, cando su sacerdote leet in secrettu et in voghe bassia, chi non est intesu.

Torrados dae sas iscolas a su seminariu, s’hat como fagher subitamente unu toccu de campana, a su cale tottu si deen ponner a mundare sas domos, çio est algunos su reffetoriu, atteros sa sala manna, et sos atteros sa caramas de sos lettos, acció chi sian semper nettas, et non se hei pongiat malu fiagu de cosa nessiuna, pro esser cussu dannosu a sa sanedade de sos seminaristas. Et ispedidos de cussa faina, s’han como retirare a istudiare in sas bancas insoro, ispettande su toccu de sa taula.

Et pro chi tottu sas cosas si fattan in su seminariu ordinatamente in certos tempos et horas, su prangiu, da intro su die de pasca manna, per in fin’a su codianu de austu, hat com’esser a sas deghe horas, et dae su dittu die fin’a sa festa de santu lucca, a sas degh’et mesa, et posca fin’a su martis de carrasegare a sas undighi, tottu su barantinu, et atteros dies de deungiu, a su toccu de mesu die et gasi mattessi sa chena a sas ses horas, o a sas ses et mesa, et a sas otto segundu chi si det mudare s’hora de su prangiu. Et pro ch’in su tempus de su prangiu et de sa chena, isten tottu cun sa modestia et chrianza, ch’in sos seminaristas si desigiat fittianu hat como leer unu d’issos calchi liberu devottu, pro como in limba vulgare, a parrer de su confessore insoro, et, in cominzare intender sa limba lattina, in su prangiu semper hat como preceder unu cabidulu de su testamentu nou, cominzande dae su principiu, et in sa chena atter’unu de su testamentu bezzu, a sa cale letione den istare ben’attentos, pro chi posca de pottan faeddare et trattare inter issos: bardandesi de ragionare in sa taula, o de fagher alcunos attos immodestos, et accabadu de leer, ispetten a si pesare paris cun su Rettore, pro dare sas gracias ordinarias a N. S., segundu s’ordine de su breviariu, su cal’ordine den tambene sighire in intrare et dare sa beneditione de sa taula.

A pustis prangiu, se lis hat como dare un’hora pro si recreare, tottu piyados in sa sala manna de su seminariu, cantande o faedande de cosas d’istudiu, o de devotione, o de attera calchi cosa honesta, senza gricilos, nen chercos, ne atteras paraulas, chi pottan causare discordias et dissentiones inter issos, et giusta s’hora, sinche torret dogn’unu a sa banca sua, de hyerru fin’a s’hora de sas iscolas, et d’istadiale fin’a su toccu de sas repetitiones, sas cales si den fagher comente in su logu sou s’hat como ponner.

A pustis chena han com’haer atter’un’hora de si recreare, segundu c’hamus postu in su cabidulu de sa recreatione de su prangiu, et passada s’hora, s’hat a dare unu signale pro si retirare dogn’unu a si fagher sos lettos, et fattos chi sian, a unu toccu de campana, si pongian a fagher s’essamen de sa conscientia, per tempus d’unu cartu d’hora, et pesados cando han com’esser avisados, cun atteru signale si corchen, tottu accumandandesi a Deu, cun calchi devottas et santas orationes.

Et pro chi non c’happat disordine in su servitiu de sa taula, pro chi hit com’esser causa de la detinner, parizzas voltas, pius de su chi convenit, ordinamus chi su Rettore lis isterrat, per dies, tottu su servitiu de sa chida, et pongiat sa lista in sa trona de su reffittoriu, accio chi ogn’unu iscat sa die chi l’hat como toccare, pro servire, et proccuren in custa parte esser tottu prestos et diligentes, in portare su recattu necessariu a su tempus sori, et leare dae sa taula tottu cuddu chi non servit, senz’ispettare chi lis sia nadu cosa nessiuna, et si accaderet chi mancaret niente a calchi unu, lu dimandet pianamente, de modu chi non fattat impedimentu a sos ch’istan sentende su lettore, a sos cales, posca, hat como servire atter’unu, peri s’ordine chi li toccat.

Attentu chi una de sas cosas pius importantes et pius necessarias, pro su guvernu domesticu, et pro sa conservatione de sa reputacione, et bona fama de su seminariu, est su regimentu de sas chiaes et de sa porteria, et pro attera parte chi pr’esser s’intrada de su seminariu tanta paga, chi si pro dogna servitiu et ministeriu si ponneret un’homine de foras, cun tantos salarios, pagu o niente, hit com’avansare a su dittu seminariu, pro su pius principale ch’est su sustentamentu de sos seminaristas, ordinamus pro como chi su Rettore, dae c’hat com’haer connoschidu s’ingegnu et saviesa et prudentia de sos dittos seminaristas, accomandet sas dittas chiaes, a voluntade sua, pro unu mangianu, o pro unu sero, pro una, o a su pius pro duas dies solamente a chi l’hat como parrer, cun ordine, cumandamentu et bona pena, chi pro su tempus o hora c’hat com’haer in manos sas dittas chiaes, non abergiat a nessiunu sa porta, senza licentia sua, pro amigu, familiare, o parente chi siat. Et a sos atteros, chi nessiunu presumat achiararesi a sa porta, nen fagher tal’offitiu cando non bi l’han accumandadu, sa cale pena, faghinde calchi unu d’issos su contrariu, la happat essecutare, incontinente, senza serimonia et rispettu nessiunu. Et bonu chi venneret calchi unu pro faeddare a algunu seminarista, su portulayu dimandet licentia a su Rettore, et happida dae cuddu, lu lasset falare a sa corte, o in su logu deputtadu pro faeddare, avisandelu de s’ispedire prestu. Et si su portulayu lassaret andare foras algunu seminarista, contra s’ordine subra postu, non pottat pius tenner sas chiaes per ses meses, et fattat una dissiplina in reffittoriu per tempus d’unu miserere. Et a su Rettore ordinamus, chi non lasset alzare seculares in domo, si non esseret calchi persona de rispettu, chi cherreret vider su modu de istare de sos seminaristas,  a su cale, tottu li fassan honore et reverentia, et lu lassen andare cun su Rettore peri sa domo, senza lu sighire. Però chi non pottat alloggiare nessiunu homine de sas biddas, nen de salighera, pro grande amigu o parente istrintu chi siat, bi lu cumandamus, sutta pena d’obedientia et de perder sa portione de su salariu sou de bindighi dies, pro sa prima volta, et pro s’attera, de lu privare dae su gradu et honore de Rettore.

Sas repettitiones, sas cales si den fagher dogna die senza mancamentu nessiunu, d’istadiale han com’esser mes’hora dae pustis de sa recreatione de su prangiu, et de hyerru dae sas chimb’horas, fin’a sas ses de sa notte, si fattan in sa sala manna o in calch’atteru logu pius comodu, in presentia de su Rettore, su cale lis fattat repetter tottu sas lettiones de cuddu die, et los essaminet, cun diligentia, de sas matterias chi trattan et de sos autores chi sentin, lis pongiat subra cuddos algunos dubios et los fattat disputare, cun tottu sos pius meggius modu chi li paret a isse, pro lis giuare, cantu podet, in passare avante et approffettaresi in sas litteras.

Non siat nessiunu de sos seminaristas chi presumat tenner calchi reale, o attera cale si siat cosa in secrettu, nen chiae in cassione; cando se lis hat a dare antis, sos dinaris los dian a su Rettore, su cale, semper chi siat necessariu, de lis hat a dare bonu contu.

Si algunu andaret vagabundu peri su seminariu a su tempus d’istudiare o impediret sos atteros, o non accudiret prestamente a sos toccos de sa campana, pro fagher tottu sas cosas ordinarias, o chi chertaret et contrestaret cun nessiunu atteru, sia gravemente penadu, et cando non si corrigeret, su Rettore de diat contu a sos conservadores et protectores de su seminariu, sos cales b’han a provider, fin’a lu cazzare dae su seminariu, pro cantu meggius est cazzarene unu malu, chi non dare logu ne occasione de si perder multos bonos.

Han como procurare sos seminaristas de tenner semper tottu sas robas, vestes et cottas insoro, bene piyadas et nettas, gasi pro conservarelas pro chi costan meda, comente pro chi anden nettos, comente convenit a persones chi, dogna festa, den comparrer in publicu in sa cathredale, pro la servire.

Pro cantu su mattessi conciliu Tridentinu chi como da presu hat rinnovadu sos seminarios de giuvenes poveros, non cheret chi sos figgios de sos riccos sian fraudados de sa charidade, chi se lis podet fagher, ne privados de sas litteras, virtudes et bona chrianza, ch’in tales logos poden imparare pagande su necessariu, pro su sustentamentu insoro, haende happidu consideratione a sa chalidade de su logu, et de su tempus, et de sas ispesas, ordinarias a chi concurren, tazzamus chimbanta liras per cada unu, cun tale ch’issos si portan lettu, banca, cadrea, et si fattan tottu su necessariu de si vestire et calzare, non però siat licittu a su Rettore, rezier nessiunu chi non siat admissu dae sos conservadores de su seminariu, sos cales den advertire sos chi cheren intrare, o sos chi los ponen, chi issos han com’esser tambene obligados a osservare sa regula et bonu modu de viver de sos atteros, pro chi, attoramente, ne issos s’hin como aproffittare, et sos seminaristas hin como currer grande perigulu de s’isviare, sighende sos caminos, et de sas libertades de sos tales.

Finalmente pro ch’est certu, chi si non si tenet su contu, et miramentu chi convenit a sas cosas d’intro, in como andare male cun grande dannu de su seminariu, cumandamus a su Rettore chi tengiat semper in chiae non solamente sas cosas d’importantia, comente trigu, linna, binu, pane, pannos de linu, però ancora tottu sas atteras cosas, chi l’han com’esser dadas, per inventariu, pro chinde pottat torrare bonu contu, in sos tempos ordinarios chi l’han com’esser dimandados. Datum in salighera a sos 12 de triulas M.D.L.XXXVI.

Andreas Episcopus Algarensis

(I continua)

Commenti sono sospesi.

RSS Sottoscrivi.