La storia di Titone,vittima degli espropri per il progresso Oschiri 1855 di Antonio Meloni

Alvaru Casula fit unu de sos massajos mannos mentovadu in bidda. Lu giamaiant a aprovelzu Titone, ca gighiat sa cara niedda che titone, brujada dae su sole. Etaiat eteres e eteres de laore, sobraetotu trigu e olzu, chi, bogadu su semene e sa provista, si lu endiat pro aere una bona intrada. Messende li cantaiant sas chigulas de austu, ca faghiat totu a sa sola e a sero, onzi die, l’iscurigaiat remonzende s’ultimu mannuju, poi s’inseddaiat su burragliu 1 e torraiat a bidda. Fit un’omine de pagos faeddos, sinzeru e de bona cara. No aiat fizos suos. Isposeit a Ziromina, una femina chi resteit batia a una deghina de annos dae su coju: su maridu molzeit rupende su riu ogadu in sos giumpadolzos2 ; l’agateint a sas tres dies in un’istrintolzu in mesu a tupas de tamaritu. Dae su coltzu maridu retzeit calchi bene: una tanca manna, a sa essida de sa idda, chi daiat a mes’apare a calchi giualzu, una inzighedda e un’oltu acultzu a domo sua chi si faghiat a sa sola.

Ziromina aiat una fiza, Filumena, chi resteit olfanedda cando fit pro giompere noe annos. Titone e Ziromina si connoschiant dae minores, fint manosprimalzos 3e istaiant acultzu in su mantessi ighinu. Ajaneddos totos duos, fint diventados compare de piciricau4, cando a Santu Giuanne, in Cucuruddu, sa carrera de Ziromina, fateint unu fogarone mannu: brincheint su

fogu umpare cun sos poddighitos aggantzados.
Pustis de tres annos, ispostu su corrutu, Ziromina cumintzeit a bessire pius ispissu e, a sas

festas, a andare in piata a bidere su ballu tundu, chi ajana li piaghiat a ballare. Fintzas a Titone piaghiat a bidere sos ateros ballende.

Un’annu s’annada andeit bene, sa zente fit cuntenta e sa festa manna de Santa Lughia, a printzipios de cabidanni, risulteit pius allegra. Curreint su palu cun tantos cavaglieris puru de fora, fateint s’alvure de sa cucagna, ispareint a sa miria, fateint sa cursa de sos ainos: su premiu fit sempre un’alveghe o una craba o unu polcheddu, donados dae sos proprietarios mannos chi, a bolt’ a pare, fint capos subrastante de sa festa; s’annu, capu subrastante fit missin5 Totoi, chi fateit sas cosas in mannu, ca no cheriat istare addaisegus de nisciunu.

Sa sera nde peseint sos ballos e sa piata fit piena. Sa musica la faghiat tiu Nanneddu cun duas truveddas de cannas. Chie no ballaiat si poniat a rodu e si diveltiat a abbaidare. Cumintzeint cun su ballu tundu e Ziromina in mesu si moviat cun grascja e siguresa. Titone l’abbaidaiat. Abbaidaiat sas titas chi si moviant trinchitende e pariant chi nde cheriant botare dae su coritu. Finidu cussu ballu, cuminzeit su passu torradu e Ziromina andeit dae Titone e che lu trazeit in mesu. Balleint tota sa sera. Dae tando s’ideint de frequente fina chi detzideint de s’isposare. Lu fateint cun pagos invitados, sos custrintos, ca issa fit batia. Sas catas6: fiascos de inu, ampullas de ozu, calchi fiadu elvighinu e ateras cositas, chi aggradesseint pro su bonu coro.

Andeint a istare in domo de Ziromina, chi aiat duos aposentos e una cujina manna.
Viviant cuntentos finas chena fizos de letu, ma aiant a Filumena comente fiza issoro. Sa pisedda si fit fatende un’ajanedda geniosa e cando idiat Titone chi sa sera torraiat istracu li

naraiat:
-Tiu babbu, no bos devides istracare gasi!-

1 asino
2 massi per guadare
3 cugini di secondo grado
4 compari di fuoco ( al falò di San Giovanni) 5 messer, signore
6 doni di nozze

page1image90688688

1

Poi a su tempus de sa messera, Titone recuiat ancora pius a taldu e sa fizastra li ripetiat sempre sa mantessi racumandascione: de la leare cun calmesa e de arresetare unu pagu.
– Dae cras benzo a bos dare unu colpu de manu a messare, gasi cumprides prima- li prometiat Filumena.

E Titone li nariat s’istrofa:
Fiza mia no b’andes a messare,

chi su sole ti leat sa bellesa
si ti essit calchi volentesa7
ca ses niedda no t’ana a leare.

Filumena si nde riiat e rispondiat a su idrigu:
-Chie no mi cheret dare su babbu, mi diat su fizu- Titone puru si poniat a riere.

In su 1854 aiat fatu un’atunzu onu, sas abbas fint bennidas propizias e Titone eteit laore meda ca fina su Ciaraballu 8poniat annada bundante. A Nadale su trigu fit già totu nàschidu e su entu passende colcaiat tremulende sas piantinas. A Titone si li illutzigaiant sos ojos e già idiat un’alzola piena de mannujos de triulare.

A sa fine de bennalzu de su 1855, Titone cumintzeit sa zapitera e una die, a palte de mesudie, ideit duos omines rupende s’aidu: abbaidaiant, misuraiant, passende in su laoradu chena perunu rispetu. Titone s’addritzeit e lis betteit una crabinada:
-Ite sezis fatende, chie bos at dadu s’oldine de intrare, brincàdeche a fora!-

E cussos chena s’abbupare:

– Siamo due ingegneri e dobbiamo tracciare la strada che da Sassari va a Terranova.

– E cun totu su logu chi ch’est propriu inoghe devides passare?- rispondeit subitu Titone.

– Il progetto è questo e non possiamo fare nessuna modifica!-

– Inoghe no che passades, magari chi bos inchilcedas e chi no bos ida pius intro sa tanca!-
– Noi abbiamo quest’ordine e nessuno può opporsi, ce ne andremo quando avremo tracciato ben bene la strada. La tanca sarà espropriata e lei sarà risarcito.-

Chilcheint de cunvinchere s’omine chi no b’aiat nudda ite faghere e chi s’istradone deviat passare in cue e basta. Titone lis ponzeit sa marrania: chi si los aeret agatados torra intro sa tanca, si fint dados contos a pare.

S’incras cussos duos torreint, ma cun su maresciallu e duos carabineris, ca fint istados minetados e no cheriant chi Titone lis aeret giompidu. Isse los lasseit faghere, ma sempre murrunzende e si los abbaidait; gighiat sas dentes rasiga rasiga e in coro sou chissa ite fit ulminende, zeltu nudda de onu: no podiat supoltare s’arroganscia.

Titone no nde cheriat faeddare cun Ziromina de su fatu, pro no li dare pensamentos, ca issa, intendende sas minetas de Titone, aiat potidu pensare chi aeret fatu calchi alciada de conca. Ziromina però aiat notadu chi no fit de su solitu sou, faeddaiat pius pagu e si che colcaiat chitonzu.

Una die torreit a domo prima, s’imboleit in s’otomana ammurrionadu. Sa muzere si assuconeit e subitu li pregunteit:
– Pruite ses gosi, ite t’est sutzessu, ti ses brigadu cun calcunu?-
– Si nde cheres bidere de vizillia!- 9 neit subitu- Tres dies faghet sunt bennidos a Padru Mannu

7 simpatia
8 Almanacco di Chiaravalle 9 meraviglia

page2image79310288

2

duos inzenieris, unu est tataresu e s’ateru continentale, sunt brincados intro sa tanca posta a trigu e m’ant nadu chi deviant signare s’istradone chi dae Tatari andat a Terranoa. Eo los apo minetados chi no s’esserent atrivivos a rujare sa tanca, si no si nde podiant impudare. E…no sunt torrados cun su maresciallu e duos carabineris pro mi faghere istare chietu in su mentre issos piantaiant sos palos? Como no so pius padronu de su logu meu? Bi lis apo fatu cumprendere chi sa cosa podiat finire male. Lis apo fintzas nadu de ispetare chi aere alzoladu e poi aiant fatu s’istradone. Ma no nde cherent s’intesa: ant s’oldine de faghere cussos tribaglios e no los devet frimmare nisciunu.

So andadu puru dae su retore, si potiat faghere calchi cosa e isse m’at rispostu chi sos tirighinos devent diventare istradones lalgos, de bi passare a su mancu duas carrotzas o duos carros chena s’imbicare, sas biddas devent essere pius acultzu cun istradones comodos ; sa modernidade est custa. Poi, su faltzu, m’at nadu chi Deus mi l’aiat torradu in ateros modos su sacrifiziu meu, si mi fia mantesu bonu cristianu e m’at brigadu puru, chi in cheja m’est idende pagu! Ca est sa cheja chi mi campat!

– E tue ite l’as nadu? – pregunteit Ziromina preocupada.
– Chi a mie mi sunt fatende unu dannu mannu, chi no resesso a m’acunoltare, ca est tropu su dispiaghere.

Filumena, chi aiat iscultadu chena si misciare, leit sas paltes de Titone:
– Custos sunt prepotentes, no podent distruere su tribagliu de un’omini onestu , ti diant a su mancu tempus de lu messare e de incunzare –. Che l’esseit puru calchi malascione.

Titone, poi de calchi die torreit a bidere ite aiant fatu: agateit un’andaina lalga chi rujaiat sa tanca dae unu bicu a s’ateru e su trigu in mazore palte totu apetigadu, una lastima: che li pigheit su sambene a conca.

Torreit a domo e a sa muzere no fateit idere nudda; issa si meravizeit de lu idere guasi de muta ‘ona e penseit chi cussa calmesa, potiat essere puru una finta. Sa sera Titone neit a sa muzere chi deviat andare a sae su compare, Antoni Batzu, pro comporare cosa de fae chi deviat ponnere in s’oltu, ca fit già su tempus sou.

Antoni Batzu fit un’alvegalzu chi istaiat in campagna, in una pinneta cun sa muzere e sos fitzos. Fint compare de ozu santu cun Titone e si faghiant piagheres tra issos, ca trataiant bene.

A sae Antoni Batzu andeit, no pro comporare sa fae, ma pro si faghere dare s’alchibusu. – No bos apo mai idu andende a catza. A ite bos selvit?- li preguneit su compare.
– In s’oltu est intrende unu polcrabu e istanote lu chelzo tentare- rispondeit Titone.
– Abbaidade chi est garrigadu a balla, bos dao sa cassula, già ischides comente si tratat?-
– Compà, no est sa prima olta chi nde ido…istade tranquillos- lu assigureit Titone.

Cun s’alchibusu in coddu, tucheit dae su compare chi fit già ischurighende e Titone deviat arrivare a su logu chi ischiat isse prima chi s’iscurigore aeret impedidu su ghi deviat atire a cumprimentu.

Sos duos inzenieris istaiant allogados in sa idda pro sighire sos tribaglios dae Utieri a Belchidda. Capone, su continentale, istaiat in Carrera Lalga, in domo de tia Cadrina. Recuiat a chenare

poi de essere passadu in su butighinu de tia Peppa, pro si bufare calchi tatzita de velmentinu. Titone cun s’alchibusu prontu a isparare, andeit a sa posta, s’acucheit in sa colte de Nanni su calvonaju, addaisegus de un’alvure de figu, a pagos metros dae sa gianna chi s’inzenieri deviat rupire. Frimmu che roca, ispeteit: ancora no s’idiat nisciunu, si podiat dare chi esseret già recuidu, ma no potiat essere. In su mentre intendeit passos : emmo fit isse. Lu lasseit acultziare e

3

cando fit iscrichende sa gianna Titone tireit su grilleto: s’isfogonada10 fateit ischitzare unu olu de pulfuralzos chi fit drommende in sas cambas de s’alvure e s’inzenieri Capone rueit a buca a terra, a palte intro. Tia Cadrina, sa padrona de domo, a su zocu, tremendesi, aferreit su velone e acurreit a sa gianna e, bidende Capone in terra, si ponzeit a mamaridas. A s’isparu, sos de sa carrera cumintzeint a acudire, a bidere ite fit sutzessu. Ideint su moltu in unu poju de sambene: sa balla l’aiat passadu su petus dae palte a palte. Totu si preguntaiant chie podiat essere istadu s’assassinu; paritzos fint pensende a Titone, ma nisciune s’atriviat a faghere cussu nome. Podiat essere puru su maridu de sa tale- penseit calcunu-. Aiant bogadu infati sa nareglia 11chi custu Capone si l’intendiat cun una femina isposada, chi calchi ‘olta l’aiant bidu cun issa ciù ciù in su Colaponte.

Arriveint su mareschiallu e duos carabineris, pregunteint a totu si aiant bidu calcunu e e si aiant calchi suspetu. A nisciune ch’esseit mancu pisulu, ma meda aiant già pensadu chi su primu suspetadu fit isse: Titone. A su maresciallu benzeit in mente chi podiat essere propriu Titone: fit isse chi aiat minetadu s’inzenieri, chi l’aiat postu sa marrania e como tocaiat de lu chilcare.

Titone torreit a domo e sa muzere, idendelu totu abbolotadu, si l’immagineit: issa aiat intesu s’isparu e si li fit istrintu su coro. No! No! Su maridu no aiat mai potidu faghere cussu. Ma…Titone le fit nende, cun d’una ‘oghe chi no pariat sa sua:
– Zirò, no poto istare inoghe, apo moltu a Capone, tue no ischis nudda e no m’as vidu, eo esso fora de idda, mi fato intendere eo, no istes in tristura -.

Si l’aseit e l’abbrazzeit comente no faghiat dae meda, gireit de palas e s’iscurigore si che l’ingulleit.

Fit passada calchi ora, cando su maresciallu zocheit a sa janna de Ziromina e issa abelzeit. – Ite cherides?-
– Semus chilchende a Alvaru, inue est?- pregunteit su maresciallu.
– Oe no est torradu dae campagna, forsi ch’est drommidu inie, deviat ponnere sa fae-.

Su maresciallu fateit un’isconchizada e torreit a su calteri12: no si podiat andare a logu in cussa note cun un’iscurigore chi si ochiat s’omine a sula. S’incrasa a puddiles sa giustiscia cumintzeint a chilcare a Titone: lu chilcheint pro una chida intrea, ma isse pariat chi si lu aiat supullidu su terrinu.

Ziromina lassaiat sa domo cun sa janna mesu iscanzada e no bessiat mai in lughe de die. Calchi sera andaiat a domo de unu parente fidadu, si podiat aere novas de Alvaru sou: no ischiat nudda nisciunu.

Alvaru Casula no torreit pius a sa idda sua, si giteit fatu sa fieresa de sos omines de ispiene. Naraiant chi fit bandidende in Corsica e chie naraiat puru chi si fit imbalcadu pro andare in America.

Ziromina no bistenteit a si che morrere: si che andeit in una die de lampadas lughente comente un’alzola de Titone. Filumena, sa pisedda atraggiada e geniosa, no la chilcheit pius nisciune. Si che imbetzeit bajana; si che molzeit tisiga, chena connoschere s’amore, sola e iscarrida dae sos mossos de su tempus.

TITONE Autore

10 sparo fragoroso 11 diceria
12 caserma

page4image91127920

 

Antonio Meloni

LASCIA UN COMMENTO

RSS Sottoscrivi.