“Istandard, folklore e iscola”, di Mauro Maxia

 Premissa

mauro-2Custu articulu at s’iscopu de narrere unos puntos de vista subra a pagas ma importantes chistiones chi pertoccan a su momentu de istallu chi semus bidende in sa chistione linguistica e in sa crisi manna chi est giuttende sa limba sarda a si che morrere. Sun chistiones chi interessan meda a su movimentu linguisticu ma chi, pius e pius, attinan a totta sa sotziedade sarda. Custas chistiones, paris cun atteras matessi importantes, sun trattadas finas pius a fundu in su cap. 8 de su libru Lingua e società in Sardegna chi at a essire intro de pagu tempus. In custu iscrittu non b’at nudda de personale contra a niune, custu lu cherzo narrer ca sas chistiones mi interessan solu si miran a isviluppare propostas de profettu. Non dia esser mancu intervennidu innanti de essire su libru si unos articulos ue si faeddat a ispropositu de folklore non m’aeren ciamadu in causa a inghiriadura. Creo chi sa democratzia siat unu valore mannu e chi andet pratigada sempre. Pro cussu chirco, si benit bene, de cuncordare percursos cumpartidos dende attentu a su chi pensan sos atteros. Dognunu, comente est naturale, est libberu de si tenner sas ideas suas.

1. Litteratura e grafia

In un’interventu essidu dae pagu in su web su meigu Giagu Ledda si boltat, mancari cun garbu, contra a sos chi iscrien operas in sardu nende chi si no imprean su “istandard” non faghen limba ma solu folklore (http://salimbasarda.net/politica-linguistica/chie-no-iscriet-in-istandard-faghet-folclore- non-limba/). Diat parrere, guasi, chi si non s’impreat su “istandard” siat mezus a iscriere in italianu ca no in sardu. Subra a s’utilidade de impreare su “istandard” già si diat poder esser de accordu sincasu chi aeremus appidu un’istandard. Ma sa realidade no est custa. Ca cussu chi tzertos definin comente “istandard” est solu una norma de base chi una delibera de sa RAS in su 2006 at leadu comente forma isperimentale pro sos documentos suos in essida. Custa norma giughiat comente iscopu su de divennere – pro mediu de isperimentos de faghere cun sos cuntributos de tottus – una “limba sarda comuna” in su sensu de esser intesa e impreada dae tottus o guasi tottus comente limba de riferimentu pro iscriere in sardu. Dae tando, però, cussa norma no est istada isperimentada comente previdiat cudda delibera ma est istada collaudada – custu emmo – peri documentos chi pro su pius sun de argumentu burocraticu e formale. Rinchestas de emendamentos – sigundu su chi naraiat cudda delibera – bi nd’at appidu finas bene articuladas. Istudiados e no istudiados an fattu propostas serias chi den aer meressidu de esser leadas in cunsideru siat ca lu previdiat cudda delibera e siat ca su de las atzettare det aer currispostu a sos iscumproos netzessarios pro formare una limba abberu comuna. S’aggettivu “comune, comuna” in sardu, comente in atteras limbas, cheret narrere ‘de tottus, a cumone, in pare’. Si leamus custu significu e lu cunfrontamus cun su cuntzettu chi oe curret in Sardigna subra a sa “limba sarda comuna” amus a dever concruire chi custa limba no est cunsiderada comuna sinò dae pagos. Custu aggettivu, duncas, est impreadu a sa matessi manera de comente fit impreadu s’aggettivu “unificada” pro sa LSU (limba sarda unificada) chi guasi niune sentiat comente una limba unificada. Si trattat de paraulas chi sun impreadas cun s’iscopu de fagher parrere a sos atteros chi una cosa siat de una tzerta manera mentres guasi tottu sos atteros cussa cosa la biden a s’imbesse. Una proa de custa ambiguidade la frunit finas su situ web Limba Sarda 2.0 chi si presentat comente “Diariu de su movimentu linguisticu”. Custu situ, mentres narat chi “ Tottus ischimus comente sun andados sos fattos e est cussu su motivu beru pro ca oe non si podet faeddare de una limba sarda comuna ma de una norma de base chi est isettada cussa de su 2006. E est pro cussu motivu chi cussa norma de base, intamen de accumonare sos chi iscrien in sardu, a bellu a bellu los at dispartidos pro su fattu chi non si sentian rappresentados. Zente meda aprètziat e istimat calesisiat forma de iscritura pessonale, munitzipale, artìstica de sa limba sarda” (http://salimbasarda.net/chie-semus/), postat articulos comente cussu de Giagu Ledda chi minispretziant a sos chi in litteratura imprean iscritturas de cussu tipu.

Tottus ischimus comente sun andados sos fattos e est cussu su motivu beru pro ca oe non si podet faeddare de una limba sarda comuna ma de una norma de base chi est isettada cussa de su 2006. E est pro cussu motivu chi cussa norma de base, intamen de accumonare sos chi iscrien in sardu, a bellu a bellu los at dispartidos pro su fattu chi non si sentian rappresentados. Zente meda chi creiat in cussu tentativu a pagu a pagu s’est iscrettida ca a sos iscopos de s’incumintzu no an sighidu fattos coerentes, est a narrer s’isperimentatzione. S’intentu fit bonu meda comente fin bonos sos intentos de atteras detzisiones leadas dae Renato Soru. Ma guasi peruna cosa naschet perfetta e no est de badas chi sa sabidoria de sos antigos nos appat lassadu unu dicciu comente cussu chi narat “in caminu s’accontzat barrios”. Però si su carrulante tirat derettu e, mancari medas bi lu naren, no accontzat su barriu est fatzile chi sa garriga a pagu a pagu cumintzet a nde ruere e a s’isperdere. Custu est sutzessu in sa chistione chi semus nende. Medas de sos chi podian impreare sa norma isperimentale a pagu a pagu si sun abbistos chi non si cheriat isperimentare abberu e, sempre a pagu a pagu, si nde sun istresiados. Bi nd’at chi si nde sun istresiados chentza pesare burdellu ma bi nd’at finas chi an nadu a boghe manna chi cussa manera de faghere no andaiat bene. Si sa situatzione est lompida a su puntu de oe est ca chie deviat iscultare no at cherfidu intendere e, già s’ischit, cando sos chi arrejonan sun surdos dognunu si tenet sas rejones suas. Si, intamen, s’aeret fattu su chi previdiat cudda delibera, sa norma de base oe diat aer appidu s’amparu de meda pius zente de cussos pagos chi li sun restados. E s’ischit chi cando sa zente est meda est pius diffitzile a iscontzare sos giogos. Ma si sos criticos sun pius de sos sustennidores, accò chi su matessi organu politicu chi aiat fattu cudda delibera como l’est disconnoschende. E mi nde dispiaghet chi sas cosas sian andadas gai ca cussa norma de base l’appo sustennida e finas insignada in paritzos cursos, non ca la cunsideraia una bona norma, ma ca l’aiat leada a iscumprou sa RAS, chi est sa massima autoridade in fattu de limba sarda. E pro su fattu chi la sustenia appo pagadu prejos personales comente su de esser istadu privadu de aer ingarrigos in una universidade nostrana (Tattari), ue sas letziones e sos esamenes los faghia in sardu e in atteras limbas locales, non solu in italianu. E custu preju l’appo pagadu bell’e chi in sos cuncursos ministeriales, ue sos cummissarios non fin sardos e b’aiat rappresentantes europeos, m’appan reconnoschidu sa seriedade e sos meritos e m’appan abilitadu comente professore de linguistica e filologia in tottu sas universidades italianas e finas in cussa de Tattari. Est de narrer, pro cumpletesa, chi appo renuntziadu a ingarrigos (bene pagados) in s’universidade de Casteddu ca pius de s’insignamentu universitariu m’est sempre interessadu s’istudiu e a iscriere. A iscriere libbros bonos est finas mezus de insignare ca sos libbros insignan pro nois e pro medas annos. Su fattu chi de cussos libbros bi nd’appat chi sun istudiados in universidades europeas e chi professores e istudentes de atteros istados mi chirchen pro cunferentzias, parreres, progettos e visitas de istudiu in Sardigna mi cunfirmat chi sa renuntzia a cussos ingarrigos in Castedddu est istada unu bonu seberu. Ma non cherzo faeddare de me. Su dannu chi at fattu s’universidade tattaresa no est su de che aer bogadu (pro motivos ideologicos) a su suttiscrittu, ca si podet fagher a mancu de chiesisiat. E chiesisiat podet fagher a mancu finas de tenner pro annos letziones de badas (mancu sa benzina mi pagaian). Su dannu est istadu cussu de che aer bogadu s’insignamentu de su sardu cun sas letziones fattas in sardu e in atteras limbas nostranas. Ca de custu si trattat. Comente si siat, est andada gai ca chie est fidele a sos impignos chi leat los sighit mancari costen prejos altos. E sas ideas mias in fattu de limba e de istandard sun nodidas dae 37 annos. Finas dae su 1978 narei chi fia pro una limba comuna, est a narrer atzettada dae tottus, e iscritta in sa manera pius fatzile e non cumplicada dae signos inutiles. Sos interessados a custu argumentu poden leggere su saggiu de GEORG BOSSONG, La situation actuelle de la langue sarde: perspectives linguistiques et politiques, (19) Lengas – Revue française de sociolinguistique, 8, 1980, 33–58 (s’agattat finas in su situ http://maxia- mail.doomby.com/pagine/ospiti-istrangios-guests.html). Como podimus torrare a s’arrejonu de s’incumintzu. Deo creo chi Ledda no appat rejone pro unu motivu ebbia. Ca totta sa litteratura sarda est fatta de operas iscrittas in sardu, emmo, ma in sos faeddos chi la cumponen. Non si connoschen operas iscrittas in una limba istandard, francu chi non cunsideremus comente istandard su logudoresu litterariu o “illustre” e su campidanesu litterariu o “illustre” chi, a manera issoro, sun formas istandardizadas de su sardu. Leamus sas operas de sos autores modernos pius importantes comente, a esempiu, Sas poesias d’una bida de Predu Mura. Si custu autore est cunsideradu su Garcia Lorca sardu e si sa poesia sua Fippo operaiu ’e luche soliana est cunsiderada su manifestu de sa poesia moderna in limba sarda cheret narrer chi semus innanti a un’autore de livellu massimu. Bene, sas poesias suas non sun iscrittas ne in una limba istandard ne in logudoresu illustre ma sun iscrittas in nuoresu, est a narrer sa limba de su logu ue Mura aiat vividu sa pius parte de sa vida sua. Su fattu chi appat seberadu su nuoresu non l’at impididu a Mura de iscriere operas de valore universale. A faeddare de folklore cando faeddamus de sa poesia de Mura est comente a cunsiderare un’artista universale a su matessi livellu de unu dischenteddu calesisiat. E non faeddemus de atteros mannos de sa poesia sarda moderna ca est una lastima a fagher tortu a calicunu.

Faeddemus intamen de su mastru de sa prosa sarda moderna: de Benvenuto Lobina. No est ca lu naro deo ma Po cantu bidda noa est unu romanzu de valore assolutu e creo chi tottus an a esser de accordu subra a custu fattu. Si custu romanzu esseret istadu boltadu in atteras limbas dae traduidores professionistas e s’editzione l’aeret fatta un’editore mannu custu romanzu oe diat poder essere unu classicu de sa litteratura internatzionale, non solu de cussa sarda. Bene: in cale limba est iscrittu custu chef-d’œuvre? Est iscrittu in campidanesu e nemmancu in campidanesu illustre. Est iscrittu in una limba de su logu, antzis in su faeddu de una biddighedda comente Biddanoa Tulu. Cun tottu cussu, s’impittu de unu faeddu de unu biddizolu no at impididu a un’artista comente Lobina de iscriere un’opera de livellu istraordinariu chi est s’istella e s’orgogliu de sa litteratura sarda moderna. Tando, de cale folklore cherimus faeddare?

Cale at a poder essere sa rajone pro chi cussos chi iscrien poesias e romanzos los dian devere iscriere in “istandard” ebbia? Tenzemus contu chi su “istandard” no est solu grafia, comente naran tzertos, ma abbratzat tottu sas istrutturas grammaticales. E sa morfologia de sa LSC non tenet contu de su sardu meridionale. Pro cussu est chi sos sardos de josso – e sun sa parte pius manna de sos sardos – non l’atzettant. Su fattu chi in pagos cheren imponnere a sa pius parte de sos sardos una limba chi sentin attesu dae s’issoro est finas una forma de violentzia. Proamus a pensare comente dian faghere sos aligheresos a fagher litteratura si los aeren obbligados a iscriere in catalanu istandard. E ite fine meschina diat aer fattu s’antigu limbazu tedescu faeddadu in su biddarzu de Sauris (Friuli) si a cussos muntagninos los aeren custrintos a iscriere in tedescu istandard o in italianu? Perdonade, ma si leggio una poesia iscritta in su faeddu de Urtzulei o in cussu de Baunei o in cussu de Seneghe non penso mancu pro un’iscutta a unu fattu folkloristicu ma a sa bellesa de cussos faeddos e, pius de tottu, a su chi cheren narrere sos autores cun sas poesias issoro. Una poesia o unu romanzu non sun operas graficas ma operas litterarias. Si non si cumprendet custu, est mezus a li bogare de fune ca non si distinghet su chi est limba dae su chi est litteratura e dae su chi est grafia.

Deo dia esser su pius cuntentu si aeremus un’istandard reconnottu chi esseret impittadu dae sos pius de cussos chi iscrien in sardu. Mi so finas proadu a iscriere unu romanzu ue appo impreadu, cun pagas curretziones, sa grafia de sa pretesa limba sarda “comuna” ma, devo narrer sa veridade, perunu bantidu appo retzidu pro custu seberu, antzis calchi critica. E devo narrer puru chi dae sos paladinos de cussu “istandard” non m’at arrividu sinò che unu silentziu pedrale. Unu cumportamentu settariu, custu, comente dimustran, a s’imbesse, sos bantidos mannos chi sun istados fattos a un’attera opera essida in cussas dies cun su matessi editore e chi non rappresentat unu romanzu in sardu ma una boltadura in “istandard” de unu romanzu in italianu (est Tilda de Reni atora, boltadura de Tilda de Reni attrice iscrittu dae G. Thiers, J. B. Oliver e A. Arca). E su motivu de custu divariu si cumprendet bene. Ca su romanzu meu no est iscrittu sighende sa grammatica de cussu “istandard” ma est iscrittu in un’attera forma pro motivos chi in s’opera sun ispiegados bene. Ma pro cumprendere custu est netzessariu de la leggere cussa opera, ue si faeddat meda de su rispettu de sos atteros. Mentres inoghe semus faeddende de zente chi minispretziat e criticat chentza mancu aer leggidu su chi est critichende. Chie at leggidu cussu romanzu at fattu appretzios e recensiones positivas meda chi mancu deo m’isettaia. E autores de sos mezus chi tenimus m’an cumplimentadu pro su chi narat su romanzu, non pro comente est iscrittu. Intamen, sos paladinos de sa limba “comuna” faghen comente chi custa opera non siat istada mai iscritta, mancari de romanzos in sardu finas a como si nd’appat iscrittu abberu pagos. E tando sa pregonta chi mi fatto, e chi fatto a tottus, est custa. Ma chie sustenet ebbia sa limba “comuna” est abberu pro sa limba sarda o est solu pro sa limba comente la cheret isse?

Chie est cunvintu chi si devan iscriere poesias e romanzos in “istandard” cumintzet a dare proas de custa possibilidade. Amus autores de bonas galidades, finas premiados pro sas operas issoro, chi poden dare custas proas. E si an a esser capatzes de iscrier operas de bonu livellu in cussa limba chi naran “comuna”, appo a esser su primu a lis dare sa benennida. Ca sun sas operas de livellu altu a formare sa limba e non su contrariu. M’at cumbinadu de bider calchi opera ue sos autores tenen contu appenas de una regula de sa LSC, est a narrer sa regula chi nde bogat tzertas doppias (cc, ff, gg, pp, tt, vv, zz). Ma tottu sas atteras regulas paret chi niune las tenzat in cunsideru. Sende deo in sa giuria de unu premiu litterariu in limba sarda potto narrer cun siguresa chi de sos poetas niune impreat sa limba “comuna” e guasi niune impreat mancu sa grafia. E su motivu printzipale est ca iscriende in LSC non benit bene a rispettare sa metrica, chi est a sa base de su ritmu e de sa forma de sa poesia sarda traditzionale e non solu de cussa traditzionale. Comente diat poder fagher unu poeta a cuncordare un’istrofa comente, pro esempiu, custa de Bertulu Serra: “Ma che cand’unu raju m’at faladu | manc’a narrer proite istesi bonu” (sun duos versos endecasillabos) cando sa LSC cheret de l’iscriere a custa manera: “Ma che cando unu raiu m’at faladu (12 sillabas) | mancu a narrere proite so istadu bonu” (15 sillabas)? Esempios che a custu e finas pius ladinos si nde poden proponnere cantu nde cherimus. Chie at iscrittu sas regulas de sa LSC no at postu in contu chi cun cussas regulas bisonzat de boltulare sa poesia sarda mentres calesisiat iscrittura diat dever render pius fatzile su de iscriere. Tando, chie est chi faghet folklore? Chie sighit a iscriere comente s’est fattu finas a oe o chie inventat normas chi controin s’apostrofu e abburran su passadu remotu? Sos sustenidores de cussa chi naran LSC non paret chi appan una idea pretzisa de cale siat abberu sa situatzione. Forsi a fortza de faeddare tra issos ebbia si cunvinchen chi su pius de sa zente la penset comente a issos e tottu. Ma no est gai. Bisonzat de si cunfrontare e de proare, nessi, a leare in cunsideru sas ideas de chie non la pensat che pare. Est dae su cunfrontu chi podet bennere un’idea pius pretzisa de sa realidade e de su chi est mezus, non dae sa recusa de su chi pensan e proponen sos atteros. Calchi cosa mi so proadu a la narrer in s’artìculu “Limba, gerentzia e insinniamentu” (http://maxia-mail.doomby.com/pagine/lingua-sarda-limba-sarda.html) ma non paret chi sos cunsizos sian istados aggradessidos.

2. Sa chistione de s’istandard

S’istandard est una cosa chi giughet importantzia meda e l’appo nadu finas dae cando fia pitzinnu. Però no est custa sa cosa pius urgente ca, mancari chentza istandard, finas a non meda tempus su sardu fit faeddadu guasi dae tottus. Inoghe, intamen, semus bidende zente chi dat pius importu a sa tara ca no a sa merce e no attuat chi calesisiat cosa, finas un’opera litteraria, no est chi piaghet pro s’imboligu ma pro su chi cuntenet e pro su chi balet. Est beru, comente naraiat unu, chi sa limba est una cosa troppu importante pro la lassare a sos linguistas. Sos tecnicos, est beru finas custu, poden dare una manu subra a sas chistiones tecnicas mentres sas politicas linguisticas cheren lassadas a sos politicos. No est dae meda chi amus bidu e semus bidende sos dannos causados dae tecnicos postos a fagher sos politicos. Si però si nde lean sos tecnicos dae sas responsabilidades tecnicas, est a narrer si nde leat s’arte a chie la possedit, e cussas responsabilidades si lassan a sos artisanos, sas cosas poden solu peorare. Difattis semus bidende artisanos chi pretenden de si ponner a su postu de sos linguistas. Artisanos chi s’indellettan faeddende de “opposizione fonologica” e atteros fenomenos pro ispiegare finas a chie nd’ischit pius de issos su motivu pro ca su “istandard” previdet chi sette cunsonantes si poden addoppiare mentres atteras sette non si poden addoppiare bell’e chi sa pronuntzia de custas currispondat a cussa de cunsonantes longas o doppias comente cuddas sette chi s’addoppian (in fattu de grafia sarda e de chistiones fonologicas si bidan sos duos articulos postados in http://maxia- mail.doomby.com/pagine/grafia.html).

Pro aer un’idea de sas difficultades postas dae sa LSC si podet fagher un’esempiu comente cussu de sa paraula appeddida chi tottus pronuntzian /appéɖɖiða/. In custa paraula b’at duas cunsonantes longas o de gradu forte (pp e ɖɖ) e una curtza o de gradu tenue (d) chi in sardu risultat fricativa (ð). Si unu agattat custa paraula iscritta appeddida non li benit peruna duda chi pp e ɖɖ deven esser pronuntziadas cun intensidade forte mentres sa d de s’ultima sillaba at a tenner una pronuntzia pius lena. Pro sa LSC, intamen, custa matessi paraula si devet iscriere apèddida. E inoghe cumintzan sas dudas ca si unu non s’istudiat sas regulas de sa LSC no ischit chi cussa p, mancari siat una sola, si pronuntziat comente una cunsonante longa, est a narrer pp. Custa cumplicatzione grafica est istada inventada ca, nachi, in sardu sa p cando s’agattat intro de duas vocales, mancari sa pronuntzia siat intensa, si nde devet iscriere una ebbia in cantu non b’at “opposizione fonologica”. E sa doppia dd? Cussa nachi cheret iscritta doppia pro un’attera regula…A la fagher curtza, si unu iscriet appeddida (o appeddhida) sigundu su chi l’indittat s’orija e sigundu sa traditzione grafica de custos ultimos seculos, su CROS (currettore regionale ortograficu sardu) bi la marcat comente isbagliada. Sempre faeddende de difficultades postas dae sa LSC, bisonzat de cunsiderare chi tottucantos pro iscriere impittamus sas tastieras de sos personal computers, de sos telefoneddos e de sos tablets. Como, a parte tottu sos accentos impostos dae sa LSC, custa grafia pretendet de dispartire sas encliticas peri unu puntinu chi andat postu intro de s’ultima littera de sa paraula chi pretzedit e sa prima littera de s’enclitica. Pro esempiu, sa paraula naranollu si devet iscriere de custa manera: “nara·nos·lu”. Sa prima difficultade est cussa de partire in tres cantos una paraula chi semus abbituados a iscriere intrea. Sa sigunda est chi, sicomente sas tastieras non tenen cussu puntinu, chie iscriet lu devet chircare in sas tabellas de sos signos ispeciales. Su resultadu est chi, intamen de bi ponner pagos sigundos, pro iscriere una paraula comente custa bi diat poder cherrer finas unu minutu. Non bi cheret fantasia meda a cumprendere chi custa LSC est istada ammaniada dae persones chi, intamen de fatzilitare sa zente chi disizat de iscriere in sardu, la disanimat e l’ispinghet a refudare sa limba sua e a iscriere in italianu. Custu cheret narrer chi sa LSC non solu est un’istrumentu chi non favoresset sa limba sarda ma, antzis, ispinghet sos sardofonos a l’abbandonare. Cun tottu cussu, no appo perunu pregiuditziu in su pertoccat a sa manera de iscriere in cantu sas grafias rappresentan chistiones cunventzionales e, si b’est s’accordu, calesisiat grafia diat poder andare bene. Bell’e gai sas chistiones graficas non sun de leare a sa lizera. Ca mentres sos chi cheren reformare s’ortografia sun pro che bogare tzertas doppias, sos iscrittores sighin a impittare sa grafia traditzionale cun sas doppias. In una rubrica de su periodicu Messaggero Sardo, chi est unu de sos pius leggidos in Sardigna e in tottu su mundu dae sos sardos, b’at una rubrica chi signalat comente isbagliadas sas grafias de sa limba “comuna” e atteras grafias de custu tipu. Sos vocabularios pius connottos (Pedru Casu, Enzo Espa, Massimo Pittau, Tonino Rubattu e atteros) giughen tottus una grafia ue sas doppias sun mantesas sigundu su chi narat sa traditzione. Pagos atteros (Puddu, Lepori) proponen grafias chi pro unas cunsonantes abburran sas doppias mentres pro atteras las mantenen. Torro a narrer chi est tottu lezittimu e chi si podet iscriere comente cherimus si sos destinatarios sun de accordu. Ma in mesu a tottu sos problemas de sa limba nostra, bisonzu b’aiat de aggiunghere cumplicatziones graficas si su sardu in una manera o in s’attera s’est sempre iscrittu? Cale fit su bisonzu de pesare custa cuntierra noa si sa chistione pius manna fit e restat cussa de sighire a faeddare su sardu e non cussa de comente l’iscriere? Non mi cherzo repitere ma un’attera cosa curiosa est chi custu “istandard”, mentres s’isfortzat de che furriare sos italianismos, abbundat de ispagnolismos e catalanismos, est a narrer sas limbas de sos istados coloniales chi che an bogadu su sardu dae s’uffitzialidade e an privadu sa Sardigna de s’indipendentzia. Grammaticos contrarios a su connottu an imbuttidu custu “istandard” de accentos e puntinos a sa catalana chi non si cumprendet bene si los an postos pro aggiuare o pro cunfundere. Ma non bastat, ca s’ispanofilia nd’est battende paraulas noas a su postu de cussas patrimoniales (pro esempiu, ischerra a su postu de manca). Finas unu articulu comente custu dimustrat chi chentza accentos e puntinos chiesisiat podet leggere su sardu mezus de cantu pottat faghere cun su pretesu “istandard”. Bi cheret unu pagu de modestia pro chi sa cunvintzione non lompat a su puntu de cherrer dare letziones de limba e de litteratura a sos atteros. Est comente chi unu, solu ca at leggidu calchi lemma de s’enciclopedia meiga chi giughet in domo, s’arrischet a cherrer insignare meighina a sos meigos. Su “istandard” chi narat su CSU (comitadu sardu ufitziale) s’est usadu pro calchi annu in unu tzertu cuntestu ca un’organu politicu aiat detzisu de l’iscumproare. In medas fiamus de accordu e no est de badas chi in sas rubricas de su situ meu sa grafia impreada siat (cun pagos accontzos) de tipu LSC. Ca in medas creiamus in cuddu programma de printzipiu cando sa RAS, in su 2006, delibereit un’atzione politica, formende unu servitziu pro cussu iscopu e ingarrighende unu dirigente pro chi aeret giuttu a effettu su dessignu. Ma in su 2014 s’ente cummittente at tiradu sas summas e at giuigadu (ca nde tenet su dirittu e sa responsabilidade) chi sos obbiettivos de su programma non fin bennidos a bonu. Est finas de narrer chi sa RAS (chi, si cheret, podet sighire s’atzione in atteras formas e cun atteros dirigentes) giughet responsabilidades mannas pro comente sun andadas sas cosas. Sigundu su chi naran in medas, sa RAS no at postu afficcu a avverguare s’andamentu de su programma istabilidu in su 2006. Est a narrer chi at renuntziadu a sas prerogativas suas lassende a su servitziu limba finas unu ruolu politicu ultres de cussu tecnicu. Unu dirigente devet lograre sas direttivas e sos seberos de s’organu politicu tenzende sempre contu de sa partidura chi b’est intro de sa funtzione politica e sa funtzione ammaniadora. Sa funtzione politica indittat su de faghere mentres cussa ammaniadora attuat sas direttivas de su podere politicu. Non paret chi sas cosas sian andadas abberu gai ca su dirigente de su servitziu limba no at attuadu cuddos isperimentos previstos dae sa delibera de su 2006. Salvu chi non b’aeret atteras intesas chi non connoschimus, su dirigente no at fattu che cunfirmare sa forma de base in tottu sos cuntestos (documentos in essida dae s’assessoradu; boltaduras de attos dae s’italianu a su sardu; attividades de sos isportellos linguisticos ecc.). Si custos fattos los cherimus bidere cun una metafora, est comente chi sa RAS in 2006 appat detzisu de ponner a currer unu trenu pro isperimentare sa possibilidade de formare una limba sarda comuna. A sa partentzia dai s’istatzione de Paule su trenu fit bellu garrigu e s’intentu fit cussu de garrigare attera zente a manu a manu chi su trenu agattaiat atteras istatziones. Est sutzessu, intamen, chi a dogni istatzione at cumintzadu a si nde falare zente chi aiat già cumpresu chi su contu non fit cussu de garrigare passizeris cun ideas noas ca su bagagliaiu de sas ideas fit già pienu. In su 2014, a sa cumprida de su viazu, su trenu est arrivadu bell’e isgarrigu a su cabulinea de Casteddu ue su cabistatzione nou teniat una palitta de su matessi colore de su 2006. Su fattu istat chi custu cabistatzione, intamen de dare sa benennida comente s’isettaian sos passizeris, at fattu arrèere su trenu in unu binariu mortu. Ma sos passizeris, intamen de si nde falare, sun narende a custu e a cuddu e finas a sa RAS chi su trenu devet sighire cuddu viazu. Custa cosa ammentat unu pagu su chi faghian cuddos professores de s’universidade tattaresa chi naraian a sos politicos cale fit sa politica chi devian faghere. In democratzia già est beru chi amus su dirittu de narrer su chi pensamus, pro fortuna, ma a sa base b’est puru su rispettu de sas funtziones e de sas responsabilidades de sos atteros. Torrende a s’arrejonu de cumintzu, deo creo chi finas a cando b’at aer sardos chi faeddan in sardu si siat a tempus pro trabagliare cun seriedade e disponibilidade pro isperimentare una limba chi siat sentida abberu comente una limba comuna. Finas a tando, comente garantzia contra a su folklore linguisticu, nos amus a dever acconostare de iscriere comente nos at insignadu sa traditzione cun testos giuridicos e litterarios dignos de ammiru chi sighin a nos indittare s’istrada bona. Chie cheret sighire atteras istradas est padronu de las sighire, ma non pretendat de narrer a sos atteros su chi deven faghere. E appat rispettu de chie non la pensat a sa matessi manera. Sempre faeddende de istandard, appo già nadu chi cussu chi su CSU definit comente “istandard” no est abberu gai ca cussa forma, comente ischimus tottus, no est atteru che sa LSU (limba sarda unificada) cun calchi pinzellada de mesania. Cussa chi cun paritzas fortzaduras li naraian limba sarda “unificada” est una cosa già connotta chi, sende istada recusada dae guasi tottus a tempus sou, est istada riverniciada e torrada a ponner in pista. A sa RAS l’est andada bene non ca cussu esseret su mezus determinu possibile ma ca cun cudda famada delibera aiat indittadu unu caminu pretzisu cun s’iscopu de lompere a una limba comuna. Duncas, s’aggettivu “comuna” si referit a sa limba de arrivu – est a narrer a sa limba chi deviat essire dae sos cuntributos de tottus – e no a sa forma de partentzia chi est cussa isettada sa matessi finas a oe. Su chi benit male a cumprendere in custa situatzione est s’insistentzia de su CSU in sa pretesa de che ponner sa LSC comente limba uffitziale cando propiu sa RAS, chi est s’autoridade chi sa LSC l’at cherfida iscumproare, est dimustrende in paritzas maneras chi cussa limba non l’andat pius bene. E tando a ite servit su de esser pius realistas de su re? Simmai a sa RAS si li devet proponnere chi, si non l’andat bene sa LSC, si ponzat de impignu pro chircare un’attera via chi pottat andare mezus a sa pius parte de s’utentzia. Bi podiat aer atteras possibilidades in cunfrontu a sa detzisione leada dae sa RAS in su 2006. E inoghe de responsabilidades nd’an puru sos tecnicos chi non sun resessidos a indittare a s’organu politicu una via chi aeret pottidu recuire meda pius cunsensos de sa forma leada comente base de s’iscumprou chi si cheriat faghere. Seberende una limba mesana si podian minimare sas contrariedades de cussos chi in sa forma seberada dae sa RAS bidian e biden una base accurtzu meda a su logudoresu e attesu dae su campidanesu. Seberende una limba intermedia bi podiat aer duas possibilidades. Sa prima fit cussa de leare comente base sas istrutturas grammaticales de sa Carta de Logu de Arborea, chi no est solu unu documentu de importantzia assoluta pro sos cuntennidos ma chi at rappresentadu finas sa limba giuridica de su Regnu de Sardigna dae su Treghentos a s’Ottighentos, est a narrer chi est istada s’istandard pro guasi chimbe seculos. Sos tecnicos custu l’aian devidu ponner bene in evidentzia ca sa Sardigna un’istandard lu possediat già e no aiat perunu bisonzu de si nde chircare un’atteru. Sa sigunda possibilidade fit cussa de leare comente base unu faeddu chi aeret rappresentadu unu puntu de incontru de su logudoresu cun su campidanesu, unu pagu comente est su fiorentinu in cunfrontu a sas variedades settentrionales e meridionales de s’italianu. Una limba chi appat cussos caratteres podet essere, tantu pro fagher un’esempiu, su faeddu de Samugheo. Ultres de cussos caratteres, custu faeddu est finas documentadu dae iscrittos chi sun datados a su 1500 e, duncas, custu seberu diat esser istadu fundadu subra a una variedade chi presentat pius de unu recuisitu. E mezus diat faghere sa RAS, sincasu chi torreret a leare in manu sa chistione, a no iscartare custas possibilidades dende s’ingarrigu de predisponnere sa limba de base a ispecialistas iscumproados. In sas chistiones tecnicas, difattis, sas responsabilidades cheren dadas a sos tecnicos comente in sas chistiones politicas sas responsabilidades cheren lassadas a sos politicos. Sos amantiosos, comente est naturale, poden narrer s’issoro e finas criticare ma, comente narat su dicciu, a dognunu su sou.

3. Sas limbas de sos sardos

Si devet finas arrejonare de cale siat sa situatzione de sa limba oe in Sardigna. Sos datos de sa chirca sociolinguistica de su 2006 sun friscos bastante pro chi pottan afferrere a sa situatzione de como, francu sas faddinas chi sun istadas già sebestadas e postas in ciaru in un’artìculu essit dae calchi tempus (Sos ispecialistas istudien: sa limba est de chie la faeddat, in “Làcanas”, annu 9, n. 53, VI 2011, pagg. 62-68).

Mancari chi tottus sos sardos faedden s’italianu comente prima o sigunda limba, ischimus chi guasi tottu sos sardos faeddan o cumprenden una variedade de minoria (sardu, gadduresu, tattaresu ecc.). Sos chi faeddan in sardu sun pagu pius de sa meidade de sa populatzione (56,1%). Sos chi faeddan atteras variedades allogenas presentes in Sardigna nessi dae tres seculos sun un’atteru 13%. Custu datu, rapportadu a sos sardofonos, rappresentat su 23% de sas minorantzias linguisticas istoricas de Sardigna. Beru est chi su sardu est sa limba naturale e pius antiga chi si faeddat in Sardigna e chi in sa cuscentzia populare est reconnottu comente sa limba de s’Isula. Ma de custas eteroglossias (minorias de sa minorantzia) gai mannas bisonzat de nde tenner contu a siguru in su discursu chi pertoccat a su sardu. Massimu sos gadduresos, tattaresos e aligheresos, ca sun in Sardigna dae settighentos annos, si cunsideran sardos ne pius e ne mancu de tottus sos atteros sardos. Mancu anzenos si poden cunsiderare ca cussas populatziones sun s’esitu de un’ammesturu de persones e de sambenes ue non si distinghet pius s’elementu chi benzeit dae foras dae s’elementu originariu. Tant’est chi medas gadduresos, tattaresos e aligheresos faeddan finas su sardu e medas boltas lu faeddan mezus de paritzos sardos chi l’istroppian. Ma non b’est solu custu, ca tottu custas minorias, dognuna a manera sua, si interessan meda de sas limbas issoro e, dognuna in su minore sou, esprimin persones e gruppos chi faghen parte de su movimentu linguisticu sardu (MLS) chi no est formadu ebbia dae sardofonos comente calchi gruppu de attivistas cheret fagher creere. Tottus ischimus chi cando guasi baranta annos faghet s’accabidein sas firmas pro chi su Cunsizu Regionale aeret fattu una legge subra a sa limba sarda, medas de cussas firman las ponzein, in pius de sos sardofonos, finas sos corsofonos gadduresos e tattaresos, sos catalanofonos aligheresos e sos ligurofonos tabarchinos. Custu argumentu cheret tentu sempre in su massimu cunsideru. Finas ca s’unione faghet sa fortza, comente si narat, mentres su de andare dognunu de perisse dispartit sas fortzas cando si devet cuntrattare e detzidere. Custa chistione de sas minorias internas in sos ultimos deghe annos est istada manizada unu pagu pizu-pizu dae s’Assessoradu a sa Cultura de sa RAS. Su Servitziu Limba Sarda no est resessidu a ponner in pare a sos problemas de su sardu cussos de sas atteras minorias. Dae sos gadduresos, tattaresos e tabarchinos sun bennidas criticas finas fortes ca s’Assessoradu diat aer mantesu una linea troppu sardocentrica, mancari chi sas ultimas cunferentzias de sa limba sian istadas fattas in sas zonas eteroglottas de su Cabu de Susu. Una cosa de bonu custas eteroglossias la poden insignare a sos sardofonos in su pertoccat a sa grafia. A parte su tattaresu, chi est unu casu pius cumplicadu, tottu sas atteras sun resessidas a si dare una forma cuncorde. Pro su sardu, comente ischimus, finas a como no est istadu possibile ca sos puntos de disaccordu non sun pagos e faghen finas su giogu de chie non cheret sa creschida de su sardu. S’insistentzia in su cherrer cunvinchere sa RAS a sighire in sa situatzione cunflittuale de custos ultimos annos non giughet a logu. E s’istallu chi nd’est essidu non promittit nudda. Est una lastima chi sa preferentzia siat andada a sa cumbatta e no a sa cuncordia, comente est in sa peus traditzione sarda. Custa est finas una mancantzia de capatzidades politicas. Est de importu massimu, intamen, a agattare puntos de accordiu cun chie la pensat in atteras maneras e, si est possibile, finas cun chie giughet pregiuditzios contra a su sardu. Ca no est chi sas cosas unu si las dessignat e si las detzidit in domo sua, massimu cando sas cosas sun destinadas a sos atteros e no a nois ebbia. Semus bidende, però, chi sos opinion makers giughen una linea de serradura a si cunfrontare cun sos atteros (http://salimbasarda.net/politica-linguistica/corongiu-a-logosardigna-faddit-chie-pensat-de- mediare-cun-sos-innimigos-de-sa-limba/). E s’imboligat sa realidade chirchende de giugher abba a mulinu tzitende fattos chi naran su proppiu contrariu. Pro esempiu, s’indittat sa bona politica linguistica de sa Corsica (http://salimbasarda.net/ateras-limbas/in-corsica-passos-a-dae-in-antis-pro- sa-politica-linguistica/) ma chentza narrere chi sa Corsica impreat su modellu polinomicu, est a narrerre una limba abberta a tottu sos dialettos (siat de su nord e siat de su sud). Gratzias a cussu seberu democraticu in Cossica sa limba polinomica est resessida a unire sos cossos mentres in Sardigna su seberu de sa limba “comuna” resessit a dispartire sos sardos propiu pro su fattu chi no est polinomica ca escludet su campidanesu. E tando, pro no attrogare chi su modellu non giuat, si lean pro inimigos finas cussos chi lis fin amigos e los barrian de arga. Corongiu mi narat chi sigo a esser unu “teraccu de sos accademicos” e chi so unu “masochista”. Sun provocatziones chi non balen una risposta. Un’omine libberu arrejonat cun tottus e arrejonende imparat sempre calchi cosa. Mentres, si unu est presoneri de cunvintziones male fundadas e de istereotipos, finit chi non si cunfrontat e no imparat nudda. Dispiaghet a lu narrer, ma Corongiu in custu momentu si ch’est accorradu cun pagos atteros in positziones narcisistas e manicheas. A su cunfrontu democraticu preferit su minispretziu de cussos chi non giughen su cherveddu a s’ammassu. No est de custu chi tenimus bisonzu. Ispero pro issu chi cantu pius prestus torret a unu caminu de cuncordia ca, si est beru chi si podet fagher a mancu de chiesisiat, est finas beru chi tottus podimus essere de calchi utilidade si semus umiles. E non nos istracchemus de tenner contu chi sos caminos, comente sos arrejonos, guasi mai andan derettos. Medas boltas giughen cuidadas e furriadas chi sos ghiadores deven connoschere, massimu si tenen passizeris, pro non leare istrampadas.

4. Limba e iscola

Calchi paraula finas pro su sardu in iscola. Paritzos annos innanti chi s’aeret faeddadu de LSC (fiamus in s’annu Duamiza) approntei e contivizei unu dessignu chi previdiat s’insignamentu isperimentale de su sardu e de su gadduresu in sas iscolas primarias e sigundarias de I gradu de tres comunes de s’Anglona. Innanti de printzipiare s’insignamentu mi fia asseguradu de su chi nde pensaian sas familias, sos mastros e mastras e sos professores chi devian sighire cussu isperimentu. Si fatteit una chirca sociolinguistica cun intervistas a pius de milli genitores e a una chimbantina de insegnantes. Dae cussa chirca esseit a pizu chi guasi tottus sos insegnantes e s’80% de sas familias fin de accordu pro chi sos fizos aeren imparadu su sardu in iscola. Custos datos, duncas, mi ponian a su seguru sincasu chi calicunu chi no aggradessiat s’isperimentu s’esseret proadu a l’iscontzare. E proas de iscontzu bi nd’appeit e mannas puru ca unu gruppu de genitores, isviados dae politicanteddos sinistrosos, non solu si proein a ponner a pare sas mastras e a cunfunder sos pitzinnos, ma fattein finas un’espostu a sa Diretzione Iscolastica Regionale pro abusu e falsu incaminende un’indagu chi però, sende tottus sos documentos in regula, no lompeit a nudda. Finas cussu m’est cumbinadu de assazare in chirca de fagher calchi cosa pro sa limba nostra. Pro giugher a bonu s’isperimentu, chi deviat durare tres annos iscolasticos, ciamei a Clara Farina, a Tore Patatu e a Nino Fois, est a narrer tres docentes de isperientzia e tres campiones de sa limba sarda chi no an bisonzu de peruna presentada ca sun de sos pius nodidos in fattu de teatru e de litteratura sarda. Clara deviat giugher a innanti unos testos teatrales cun sos pitzinnos de s’iscola primaria, Tore cun sos pitzinnos de s’iscola sigundaria e Nino deviat insignare a sos pitzinnos de sas iscolas elementares su sardu e su gadduresu. Clara fatteit unu trabagliu maravigliosu, reduende a cummedia sa fola de Su Lupu e s’Anzone de Esopo e Fedro adattada dae Tore a su cuntestu bilingue sardu-gadduresu de sas iscolas de sos tres comunes. Non mi nde nego chi iscultende sos pitzinnos dialoghende in sardu e in cossu cun una naturalesa e un’impignu chi non creia mai, mi benian guasi sas lagrimas pro sa cuntentesa siat ca sos iscolanos cullaboraian in tottu e per tottu cun Clara e siat ca s’isperimentu fit dende resultados mezus de cussos chi mi isettaia. Tore aiat ammaniadu un’atteru testu, iscrittu dae isse e tottu, chi sos pitzinnos de s’iscola media rappresentein in sa piatta de Perfugas piena a columu de zente chi non m’ammento cantas boltas appat tzocchidu sas manos in signu de appretziu. Ma non so deo de siguru a iscoberrere s’abilidade de custu mastru in fattu de testos litterarios e de sa capatzidade de s’attirare s’interesse de mannos e minores e, duncas, de sos istudiantes chi s’iscola l’aiat intregadu pro lompere a s’iscopu. Nino fatteit unu trabagliu magistrale. A sa cumprida de su de tres annos iscolasticos sas classes chi aiat appidu in cunsigna resessein a approntare, cun s’amparu e sa ghia sua, unu sussidiariu e unu libru de letturas tottu iscrittos in sardu dae su titulu finas a s’ultima paraula. Libros chi non sun istados imprentados ca a sa cumprida de s’annu (cando s’aiat pottidu dimandare unu cuntributu a sa RAS pro s’editzione de sos testos) s’istitutu mudeit dirigente iscolasticu e, sicomente arriveit unu napuletanu, sa cosa si che morzeit cue a dolu mannu de sos chi si fin impignados pro sa bona resessida de su dessignu chi, siat comente si siat, aiat centradu tottu sos obiettivos. Solu sos datos de sa chirca sociolinguistica fatta in su Duamiza (pius de 40.000 rispostas elaboradas cun deghinas de graficos) istein imprentados calchi annu in fattu in su volumen Italiano Sardo e Gallurese. Inchiesta sui codici linguistici in tre comuni della Sardegna settentrionale (Cagliari, Condaghes 2006) chi anticipat sa sustantzia de sa chirca regionale Le lingue dei sardi, essida s’annu a segus. Sa mannesa de cussa isperientzia istat in su fattu chi medas pitzinnos chi in familia fin istados educados in italianu (guasi su 90%) imparein sos testos in sardu comente chi esseren sardofonos e appein s’opportunidade, pro sa prima bolta, de s’accurtziare a sa limba sarda faeddada e iscritta. Cussa isperientzia at mustradu a manera cuncreta cantu s’iscola pottat faghere pro su recuperu de sa limba nostra, massimu cando sos pitzinnos sun minores e poden imparare cun pius fatzilidade. Nadu custu, restat de faeddare de sa limba impreada pro cussu isperimentu. Sas letziones e sos dialogos si sun fattos sempre in sa limba de su logu, est a narrer in sardu logudoresu “settentrionale” cun sos pitzinnos sardofonos (Perfugas e Laerru) e in gadduresu cun sos pitzinnos corsofonos (Erula e fratziones de Perfugas). Sos testos sun istados iscrittos in sardu sigundu sa grafia pius in usu, est a narrer sardu logudoresu cun pagos adattamentos de tipu lessicale. Pro esempiu, sicomente Nino faeddat su sardu de Usini, in sas letziones naraiat paraulas comente “piseddu” e “impreare” mentres sos iscolanos usaian sas variantes “pitzinnu” e “impittare”. E sicomente Nino faeddat finas in tattaresu, cun sos iscolanos corsofonos naraiat paraulas comente “pitzinnu” e “megliu” mentres sos iscolanos li rispondian cun sinonimos e variantes comente “steddu” e “meddu”. Tottu custu faghet parte de sa ricchesa de sas limbas nostras e est naturale chi custas variantes, non solu non sun de impidimentu, ma aggiuan e illargan sas possibilidades de narrer sas matessi cosas in maneras differentes ma sempre cumprendendesi a pare. Mi risultat chi in medas atteras iscolas de Sardigna sun istados fattos isperimentos pius o mancu de custu tipu e chi sa limba impreada in tottu cussas attividades fit sempre su faeddu de su logu. Gratzias a custu fattu e a su trabagliu seriu e deghile de mastros e mastras de bona voluntade medas iscolanos si sun accurtziados a sa limba naturale chi sas familias e sas istitutziones pubblicas finas a tando lis aian negadu. Cussos isperimentos sun istados bonos iscumproos pratigos de cale pottat essere s’attoppu metodologicu pro insignare su sardu e sas atteras limbas nostranas. No est dae meda, intamen, chi in fattu de insignamentu in iscola partende dae sos faeddos locales appo leggidu un’articulu de Peppe Corongiu intituladu “La nuova legge sul-sardo a scuola: inutile, dannosa e sbagliata e vi spiego il perché” (http://www.vitobiolchini.it/2015/02/01/la-nuova-legge-sul-sardo-a-scuola-inutile-dannosa-e- sbagliata-e-vi-spiego-il-perche-di-giuseppe-corongiu/). In custu articulu issu narat chi “ ma de su chi Corongiu pensat a propositu de s’insignamentu de su sardu in sas iscolas. Comente massimu difensore de sa LSC, issu si mustrat cunvintu chi in iscola s’insignamentu de su sardu non devat tuccare dae su faeddu locale ma dae s’istandard, intendende pro istandard cussu de sa limba “comuna”. Pro Corongiu a impreare su faeddu locale in s’insignamentu est a fagher folklore gai comente amus bidu pro Ledda in sa letteratura. Non torro inoghe a narrer su motivu pro ca cussa limba non si podet ritennere ne “comuna” ne unu “istandard”. Dia cherrer, intamen, intrare in su meritu de cale pottat essere sa forma de sardu pius affattente pro chi s’insignamentu de sa limba pottat dare esitos bonos e deghiles. Est naturale chi cando s’iscriet una norma si deven fissare printzipios validos pro tottus sos destinatarios de cussa norma. In fattu de insignamentu de sa limba minoritaria in Sardigna una norma de custu tipu at a dever cuntenner printzipios chi sian validos non solu pro sas zonas ue si faeddat in sardu ma finas pro sas zonas ue si faeddan atteras limbas minoritarias (dae nord a sud: Sa Madalena = cossu, Gaddura, Montagudu e Anglona = gadduresu, Tattari cun Romangia e Nurra = tattaresu, S’Alighera = catalanu, Carloforte e Calasetta = tabarchinu). In sas zonas chi giughen una forma istandardizada e atzettada dae sa populatzione custa norma diat dever previdere chi s’insignamentu siat fattu cun cussa forma. E una linea de custu tipu diat poder andare bene, a parrer meu, in tottu sas zonas eteroglottas, est a narrer sas zonas chi imprean limbas minoritarias diversas dae su sardu ue sas discussiones subra a s’istandard sun approdadas a voluntades cuncordes. Ma in su chi pertoccat a su sardu sa situatzione est meda differente siat ca s’area ue si faeddat custa limba est meda pius isterrida e siat ca esistin duas variedades chi dae tempus meda an isviluppadu istrutturas – documentadas dae attos antigos – chi s’istresian bastante s’una dae s’attera. In custa situatzione s’imponimentu de un’istandard chi non currispondat, mancu dae accurtzu, a sa limba faeddada in sa pius parte de sos logos diat poder ottennere un’effettu contrariu, est a narrer una dennega de sas comunidades chi non si reconnoschen in cussu istandard. Pro proare a nos sagumare custu iscenariu, si diat poder pregontare a sos sustennidores de custa LSC a base logudoresa si dian esser dispostos a amparare a sa matessi manera una LSC a base campidanesa. Dadu chi sa limba sarda est una sola, finas custa diat poder essere una manera de benner a cabu de sa chistione si s’obbiettivu est abberu cussu de salvare sa limba e non cussu de aer rejone in una cuntierra chi assimizat a un’atzola mandigada. Custa situatzione de su sardu no est fruttu de fattos casuales ma, pro una parte, nde benit dae sos isviluppos e sos impreos linguisticos chi si sun appidos in sos istados giudicales e, pro s’attera, benit dae voluntades politicas anzenas e finas internas chi sa Sardigna at connottu in su cursu de s’istoria sua e massimu in custos ultimos tres seculos. Finas a su 1827 sa Sardigna, paris a una litteratura fatta de operas in logudoresu e in campidanesu, giughiat un’istandard linguisticu chi currispondiat a su corpus de normas iscrittas in sardu chi tottus connoschen, est a narrer sa Carta de Logu. Dae tando, pro voluntade de sos Savoja, chi an mudadu custu corpus cun su Codice Feliciano, sa partidura intro su logudoresu e campidanesu, chi an sighidu a essere impreados in sa litteratura, no at appidu pius puntos de annattu in testos formales e est andada illarghendesi. Un indirizzo legislativo di questo genere invece conferirebbe al sardo uno stigma normativo di “dialetto”, di campanilismo e di divisione folclorica di fatto e di diritto. Tale situazione ne indebolirebbe il prestigio, renderebbe la didattica impossibile e porterebbe a un fallimento totale e a una presenza solo nominale e folcloristica del sardo a scuola. Non sarebbe una lingua normale, come le altre, e quindi gli alunni recepirebbero questo messaggio in negativo”. Pro Corongiu, sende isse unu ispertu de legislazione regionale e non solu regionale, est unu giogu a ismontare cussa proposta fatta a s’impressada e chi diat cherrer torrada a iscriere dae fundu. Però no est de cussa proposta de legge chi si cheret faeddare.
Su bisonzu de aer un’istandard, nessi pro sos usos formales, est istadu reconnottu dae tottu cussos chi an cumpresu cale sian sos motivos de fundu de sa crisi manna chi est bocchende sa limba sarda. Renato Soru, cun sa pratighesa sua, in su 2006 s’est proadu a incaminare unu discursu chi miraiat a agattare unu puntu de unione intro de sas variedades pius nodidas e faeddadas de sa limba sarda. E custu puntu de unione est rappresentadu dae una limba sarda “comuna” chi si deviat agattare cunfrontende e adattende sas duas traditziones pius mannas. A custu obbiettivu, l’appo già nadu, finas a oe non si b’est lompidu ca cussu chi naran “istandard” no est atteru, e lu torro a narrere, che sa forma seberada in su 2006 comente base de partentzia e chi dae tando est isettada sa chi fit chentza lompere a sos determinos fissados. Ma a parte custu fattu chi tottus, a inforas de sos attivistas de sa LSC, an attrogadu, proamus a nos sagumare ite diat poder sutzedere si sa RAS detzideret de impreare cussu “istandard” pro s’insignamentu in sas iscolas. S’ischit già chi custa possibilidade est solu teorica ca in medas partes de sa Sardigna de josso (massimu in sa provintzia de Casteddu chi est sa pius populada de s’Isula) cussa norma no est atzettada. E no est iscontadu chi, mancari assimizet meda a su logudoresu, cussa matessi norma siat atzettada in dogni parte de sa Sardigna de susu. S’impittu de un’istandard chi resultet troppu attesu ( comente sa LSC est intesa dae sos chi faeddan in sardu campidanesu ) diat poder ottennere un’effettu boomerang chi podet finas favoressere s’abbandonu de sa limba. Custu fattu, chi est connottu bene dae sos linguistas pro l’aer osservadu in situatziones paragonabiles a cussa de sa Sardigna, currispondet a su cuntzettu de murder machine ‘macchina mortora’. Sa RAS in custos ultimos annos no at impostadu una politica linguistica chi aeret tentu contu de unos printzipios basilares de pianificatzione linguistica. Printzipios chi previden una motivatzione de sa populatzione a s’imparu de sa limba gratzias a una promovida chi pertocchet a sa cultura e a su territoriu peri sa definidura de sos cuntestos de usu de sa limba minoritaria. Sa pianificadura linguistica est un’operatzione chi devet fatzilitare sa vida linguistica de sas persones e de sas comunidades chi faeddan una limba minoritaria. Duncas devet aer s’obbiettivu, paris a su valorizu de sas variedades chi si cheren promovere, de aer rispettu de sos bisonzos de sas persones e de sas comunidades e de fagher a manera chi sos dessignos s’abbojen cun sas netzessidades de sas realidades locales. Custu cheret narrere chi a sa base de su recuperu de una limba bi deven essere sas faeddadas locales e chi non si podet imponnere unu istandard caladu dae s’altu comente cheriat fagher s’assessoradu de sa RAS finas a su 2014. Su fattu est chi una pianificatzione linguistica de profettu non si podet lassare a sa bona voluntade de sos funtzionarios ca un’operatzione comente cussa non podet fagher a mancu de figuras ispecialisticas. Subra a unu fattu si podet essere de accordu cun Corongiu: chi a ammaniare s’imparu e sa formadura de sos mastros e professores de sardu in una forma istandard est meda pius fatzile de l’ammaniare in formas chi tenzan contu de sa cumplessidade linguistica de s’Isula. Ma chi su compitu de insignare su sardu non siat fatzile niune si lu devet cuare ca de fatzile non b’at nudda in tottu su chi pertoccat a sas limbas e a sa didattica de sas limbas. Si nos ammentamus cantu est istadu diffitzile pro s’iscola italiana a insignare s’italianu a sos sardos podimus aer un’idea pius pretzisa de cantu su caminu siat pienu de difficultades. A insignare su sardu sighende unu istandard impostu a malagana, chi pro su pius de sos iscolanos diat essere una limba sentida guasi comente anzena, bi diat poder aer difficultades paragonabiles a cussas agattadas in s’insignamentu de s’italianu. In custu campu est fatzile meda a che essire foras de istrada si unu creet chi in custu percursu si potan leare incurtziadorzos. S’insignamentu de sa limba est una cosa troppu seria chi no ammittit improvvisadas e chi devet previdere: 1) sa dessignadura e s’attuamentu dae parte de ispecialistas; 2) sa formatzione de cumintzu e in sighida de sos insegnantes. Custu ca sa formatzione e sa metodologia, cando non sun attenoradas bene, poden giughere a su fallimentu e lu dimustrat s’iscola italiana dae ue si essit chentza imparare sas limbas o imparendelas male mancari s’istadu ispendat miliardos.
Pro s’insignamentu de su sardu in custu momentu est pius fatzile a tuccare dae sa variedade locale. No importat si a calicunu li podet dare s’impressione chi gai si fattat folklore. Su chi importat abberu est a salvare sa limba sarda, non sun sas cunvintziones de custu o de cuddu. S’imparu in variedade locale podet aggiuare meda in custa caminera ca seberende custu metodu de insignamentu su sardu diat aer s’amparu cunvintu de sas familias e de sas comunidades locale. S’unica cunditzione netzessaria pro fagher custu est chi sos insignantes sian cumpetentes de sa variedade de sa zona e chi sian pratigos de didattica de sas limbas. No est netzessariu chi su mastru o sa mastra sian de sa matessi bidda de sos iscolanos (oe medas biddas no an un’iscola, ma de custu nd’amus a faeddare in un’atteru articulu). Est bastante chi si connoscat su faeddu de sa zona ca sas variantes (pro su pius lessicales) sun minimas. Unu mastru de sardu chi devet insignare in sas iscolas maternas, primarias o medias de Casteddu, pro esempiu, devet connoschere bene sas variedades de su logu dae ue benin sos iscolanos, est a narrer sas variedades de sardu chi si faeddan in sa tzittade e in s’inghiriu. Una mastra chi devet insignare in sas iscolas de Tattari, pro faghere un’atteru esempiu riferidu a una situatzione pius cumplicada, at a dever connoschere bene su tattaresu e su sardu logudoresu. Mastros comente custos chi semus nende non sun muscas biancas ca in Casteddu, in Tattari e in dogni logu de Sardigna de mastros chi appan una bona cumpetentzia de una o pius variedades si nd’agattat paritzos. Su chi non s’agattat, o si nd’agattat pagu, sun mastros chi appan una bona formatzione in fattu de didattica de sas limbas. Cussa est sa semida chi, a parrer meu, devet leare sa RAS paris cun sa Diretzione Iscolastica Regionale. Ca istandard o no istandard pro insignare sa limba bi cheret cumpetentzias tecnicas chi solu una formatzione adecuada podet frunire. Si podet opponnere chi su contivizu amministrativu de sas cattedras diat poder fagher essire a pizu difficultades cun sos ordinamentos, già est beru. Ma sos ordinamentos non sun legges iscrittas in sa pedra e comente dogni cosa si poden cunformare a su bisonzu e sa RAS b’est finas pro cuncordare cun s’istadu comente parare e barigare sas difficultades.

Un’attera possibilidade pro s’insignamentu est cussa de su doppiu standard, est a narrer leende comente base su logudoresu illustre in su centru-nord e su campidanesu illustre in su centru- sud. No est chi custa optzione siat chentza difficultades ca in custu sigundu casu sos insegnantes dian dever aere una bona cumpetentzia siat de sa variedade litteraria e siat de sas variedas zonales pro poder trabagliare mezus cun sos iscolanos. Ultres du cussu, in sa mesania diat esser netzessaria un’optzione pro s’unu o s’atteru standard o, si nono, de insignarelas ambas. Comente semus bidende, de difficultades bi nd’at in calesisiat optzione. Foras de custas duas optziones, est a narrer “limba locale” e “doppiu istandard”, s’atteru seberu est cussu de isettare a insignare su sardu finas a cando non s’at a cuncordare un’istandard chi andet bene. E custu diat peorare una situatzione chi est già de ritardu mannu in su chi pertoccat a s’insignamentu de su sardu e de sas atteras limbas nostranas in iscola. Sa chistione de sa limba pro s’insignamentu non cheret trobojada cun cussa de s’istandard a usu uffitziale ca, comente semus bidende, s’insignamentu at netzessidades particulares. Pro una limba uffitziale, intamen, s’optzione de su doppiu istandard no andat bene ca calesisiat entidade politica e amministrativa at bisonzu de s’isprimere in manera chi su tzittadinu e sas istitutziones no appan peruna duda subra a su significu de sas paraulas. E custu si cumprendet bene si pensamus chi s’istandard in chistione andat impittadu pro s’iscrittura de testos chi an effettos giuridicos. Est ladinu chi su “istandard LSC” no andet bene ca finas a como, pius de unire, at produidu partiduras pro neghe de s’insistentzia de cherrer imponnere una forma atzettada solu dae pagos. No est chi custa manera de faghere siat una novidade, antzis rappresentat guasi sa norma ca in tottu sos istados s’autoridade politica detzidet cale siat sa limba de impreare. E custas detzisiones sos istados las lean finas chentza pregontare si sa populatzione siat de accordu o nono. Ma sa Sardigna no est un’istadu e si devet cunformare a sas legges de s’istadu ue est insertada. Duncas non giughet s’autoridade de imponnere guasi nudda ca calesisiat comunidade o tzittadinu chi si sentat minimadu dae una tzerta legge podet recurrere e diat poder ottennere chi cussa legge siat reformada in sas partes chi no andan bene. Finas pro cussu est mezus a chircare su massimu accordu possibile intamen de chircare de fortzare sas situatziones.

5. Afficcos

Sos legisladores e sos amministradores medas boltas non giughen un’idea pretzisa de sa cumplessidade de sas chistiones linguisticas, massimu de cussas chi pertoccan a sas minorantzias. In custu momentu s’istandard sighit a essere unu obbiettivu ca, a dolu mannu, in custos ultimos bindighi annos s’at chircadu solutziones cumplicadas o pagu deghiles trascurendende atteras forsi pius sentziglias. Pro bi resessire bi cheret una voluntade pretzisa de sa RAS e unu dessignu bene sestadu cun printzipios e metodologia iscientificos. Su resultadu de ottennere restat cussu de lompere a una limba pro sos usos formales. Custu diat essere su primu gradu de unu protzessu o su primu passu de una caminera noa. Si sas cosas andaren bene, si diat poder isviluppare una limba pius cumprida chi diat poder essere impittada finas in atteros cuntestos e in s’insignamentu. Ma custu est unu passu chi cheret tempus, impignu, passentzia e disponibilidade. Pro nde benner a cabu sa RAS diat dever faghere comente cussos entes ue sos ingarrigos sun dados a persones chi, ultres de sa cumpetentzia, appan capatzidades pro fagher a manera chi tottus si sentan rappresentados e cun paris dignidade. Persones cun custu profilu in Sardigna che nd’at pius de una e pius de duas. Sa limba est de tottus e pro non morrere at bisonzu mannu de detzisiones cuncordes. Est una chistione democratica de sas pius importantes. S’interlocutore no est custu o cuddu personazu o gruppu de attivistas ma est su populu sardu con sos dirittos suos. Sa responsabilidade politica est in palas a sa RAS chi, gai comente est beru chi tenet sa cumpetentzia normativa, tenet finas s’obbligu de reconnoschere a su populu sardu unu dirittu umanu elementare comente sun sos dirittos de sas minorantzias linguisticas. Est ciaru chi s’amministratzione regionale eleggida in su 2014 cun sa politica chi est ponzende in campu in fattu de limba no est fattende a manera (o non l’est dende a bidere) chi sa limba sarda e sas atteras limbas regionales sian insignadas in iscola. Gai comente non paret chi siat fattende nudda pro chi sas familias sian amparadas a manera chi sigan a faeddare sos fizos in sa limba naturale de custa isula e in sas atteras limbas chi dae seculos si faeddan in Sardigna. Pro su chi semus bidende finas a como, paret chi sa politica linguistica de custa amministratzione regionale siat neghende sas rinchestas fattas dae sos sardos peri sa chirca sociolinguistica de su 2006, cando pius de s’80% de sos intervistados narein chi cunsideraian importante s’insignamentu de su sardu in iscola (Le lingue dei sardi, p. 52, tab. 6.3). Cussa cherta tenet guasi valore de unu referendum pro s’impreu e s’insignamentu de sas limbas minoritarias faeddadas in custa isula. S’arriscu pro custa amministratzione regionale est chi, mancari b’appat soberanistas e indipendentistas, si no at a tenner in bonu contu de sos dirittos linguisticos reconnottos dae sa normativa europea italiana e sarda, diat poder passare a s’istoria comente un’amministratzione anti – limba. Isperamus chi su tempus perdidu chirchende una linea sia servidu a meledare subra a sas cosas de faghere chentza sighire a nde perder atteru.

Mauru Maxia

http://maxia-mail.doomby.com/pagine/lingua-sarda-limba-sarda.html

Commenti sono sospesi.

RSS Sottoscrivi.