Romanzu de Jordi Buch Oliver, Ghjacumu Thiers e Antoni Arca, traduidu in sardu dae Antoni Buluggiu a cura de Mauru Maxia

Tilda de Reni, atora

Mauro Maxia

Mauro Maxia

Romanzu de Jordi Buch Oliver, Ghjacumu Thiers e Antoni Arca, traduidu in sardu
dae Antoni Buluggiu.
Editziones NOR, Ilartzi, 2014, pp. 170, € 10,00 e-book € 2,49.
1. Como pagas dies in Tàttari s’est presentadu su romanzu Tilda de Reni atora.
Un’òpera chi est guasi una novidade ca essit foras dae sos ischemas, sende iscritta a tres manos dae tres autores de natzionalidades differentes. Làstima a non b’esser pòttidu andare sende arressu in domo. Finas ca nd’aiamus faeddadu
cun Antoni Arca carchi mese faghet cando, sempre in Tàttari, isse fit bènnidu a sa presentada de unu romanzu meu chi paris cun cussu in chistione, sun sos primos duos de sa collana “Isteddos” de custa domo editora noa fundada dae Frantziscu Cheratzu, su matessi editore de Condaghes. E finas ca custa presentada fit, in su matessi tempus, un’ammentu de Antoni Buluggiu, un’amigu chi connoschia dae guasi baranta annos, cando issu fit segretariu de su Partidu Sardu e deo ebbia bi tenia carchi responsabilidade in cussu partidu. De Antoni Buluggiu appo postu un’ammentu, curtzu ma sintzeru, sa die ettottu chi aia ischidu chi si nde fit andadu (http://maxia-mail.doomby.com/pagine/interventi- interventos.html).
De Antoni connoschia sos pensamentos, creo, e sa manera de faeddare e de iscriere ma de custu nde dia cherrer arrejonare in sighida. Innanti cheret chi nare unas cantas impressiones subra a su romanzu de sos tres iscrittores chi, mancari isten in logos dispartidos dae su mare (Cadalugna, Còssiga e Sardigna), cussu propiu mare aunit sas terras ue istan. Mi paret chi, si sa terra e su mare sunt sos logos ue issos si poden abbojare, sa pinna est su mesu pro ca custos tres iscrittores sun resessidos a iscriere unu romanzu che a custu.
Forsi so unu de sos primos chi an lèggidu custu romanzu friscu de imprenta e l’ appo lèggidu cun attentu, torrendebei prus de una borta. Est unu testu chi naschet in àtteras limbas: Quandu sò spenti i lumi (Ajaccio, Albiana 2012),
iscrittu dae Ghjacumu Thiers in cossu, e Tilda de Reni, attrice (Ilartzi, NOR 2014) iscrittu in italianu dae Antoni Arca. A custas duas versiones non s’est aggiunta balu sa de tres, comente si diat poder isettare, bidende chi unu de sos autore est cadalanu.
Dae s’incomintzu de sas paraulas chi currisponden a sos logos de sos autores (Cor-sica, Sar-digna, Cata-lunya) nd’ant bogadu unu sambenadu ebbia de fantasia: Corsarcata. Ma a custu sambenadu li mancaiat unu lùmene. E custu lùmene s’est àppidu a sa cumprida de un’arrejonamentu chi est a sa base de su proite oe semus faeddende de custu romanzu intituladu Tilda de Reni, atora. S’ arrejonamentu est ispiegadu bene in sa pag. 175 ue si narat chi Antonio est su lùmene de chie at traduidu su testu in sardu e custu Antonio currispondet a
Antoni Buluggiu.
Si m’est cuntzessu un’abbisu, a custu propòsitu, forsi li fit dèghidu de prus si a su postu de Antonio, chi est in italianu, in custa versione sarda s’esseret postu Antoni ca, ultres de esser sa variante sarda, custa est finas sa forma de custu lùmene in cadalanu e in cossu, limba ue custu lùmene currispondet a Antoni in su Pumonte e Antone in su Cismonte.
Dadu chi semus faeddende de Còssiga appo a nàrrere chi custu argumentu pro me est unu istìmulu mannu ca una parte de sos istudios mios de custos ùltimos vint’ annos tenen sos printzipios propiu in Còssiga. Dae cust’ìsula a pagu bettu dae
sa nostra nde benin sos faeddos de sa Gaddura e de s’ala de Tàttari chi sun sa materia de paritzos libros mios. Duncas m’at fattu piaghere meda cando sa narratzione s’ispostat a Còssiga e a logos suos chi non sun bettados gai ma chi currispondent a logos chi solu chie los connoschet a minudu los podet discrìere
gai bene comente los discriet Ghjacumu Thiers in sas partes chi li pertoccan e finas in trettos istòricos chi isse ammentat a chie non los connoschet (mira “Petru Giovacchini e il sogno sfumato” in http://maxiamail.doomby.com/pagine/interventi-interventos.html).

2. Nadas custas pagas cosas de intradura, passamus a bìdere su trabagliu. Sa faina litteraria s’acchippit in duos tempos e in battor logos, comente narat s’ ischeda de s’editzione essida in Còssiga. Su protagonista de s’istoria no est unu ma sun duos. Su primu est unu giòvanu de sas alas de Roma chi s’est appenas laureadu in lìtteras e s’interessat de istoria de su cìnema. S’àttera est issa,Tilde de Reni, o Matilde Sereni comente at a essire a pizu in s’andare de su contu. Sa vida de s’unu e sa vida de s’àttera faghen a pare in sa pag. 49: “Oe
a merie no aia una vida e como nd’apo duas. Sa mea e sa de Tilda de Reni”.
Su laureadu est su protagonista attivu mentres Matilda est sa protagonista passiva. Su primu est in chirca de iscrìere s’istoria de sa sigunda chi, comente narat unu lemma de un’enciclopedia de su cìnema, nachi fit istada un’ attora manna in sos annos Trinta. Sa sigunda est sa propia Matilde Sereni, in arte Tilda de Reni, chi betza e malandada s’est reduida a cascera de unu cìnema romanu. Sa passividade de Matilda est chi a su laureadu non li contat nudda de lu poder aggiuare in s’iscrittura de s’istoria sua. Sigundu s’enciclopedia
custa attora fit nàschida in s’America Latina, in Salgueiro a pagu trettu dae Bogotà in Colombia. Ma custu datu intamen de l’incaminare in s’àndala giusta lu diat aer discaminadu si unu tale Piero Parini, chi viviat cue e tottu, non l’ aeret indittadu chi custa Matilde, nachi, diat esser nàschida in S’Alighera, in Sardigna, e non in Salgueiro.
Dae cussu momentu (semus in sos capìtulos 5 e 6) sa vida de su laureadu e de Matilde sighin parallelas e su romanzu leat un’àtteru ritmu. Sos primos battor capìtulos, intamen, proponen incuadraduras chi currisponden (capìtulos 1 e 3) a
momentos drammàticos de sa vida de unu crabarzu cossu chi a pustis s’at a iscobèrrere chi fit su babbu putativu de unu burdu de Matilde chi fit istada abbuttinada dae unu marineri cando aiat trasportadu a issa e a sa mama dae s’ Alighera a Còssiga. Sos capìtulos 2 e 4 mustran segmentos de sa vida de Matilde cando, sende pagu prus de una pitzinna, faghiat sas primas isperientzias in Cadalugna comente attora de su cìnema mudu.
Est ladinu chi sos capìtulos 1 e 3 sun iscrittos dae Ghjacumu Thiers ca, sende cossu, est in sa mezus cundissione de pintare cuadros maicantu verdaderos de sa Còssiga e de sos cossos. Gai comente est de totta evidentzia chi sos capìtulos 2 e 4 sun de manu de Jordi Buch Oliver ca, sende cadalanu, mustrat pratighesa meda discriende fattos singulares e situatziones generales de sa Cadalugna e de s’Ispagna de sos annos Vinti e Trinta.
Dae su capìtulu 5 a su 7 su narradore est Antoni Arca chi, sighende sas fainas de su laureadu, intrat derettu in sas andainas  suas, est a nàrrere a discrìere personazos e logos chi faghen parte de s’universu sardu e, prus a minudu, aligheresu ebbia.
Su capìtulu 8 est torra de Oliver chi contat finas a manera crua sos pagos iscrùpulos de una tzerta cinematografia cadalana de su tempus, cun tramas iscantaradas e iscenas pornogràficas chi daian manera a impresarios isureris de fagher dinari fàtzile cun pitzinnas pagu abbistas. E sos filmes chi tenen a
Tilda-Matilde comente protagonista, a dolu mannu, non si nde pesan dae cussu livellu.
Sos capìtulos dae 9 a 11 sun de manu de Arca e sun su milieu de s’istoria ue, peri una chirca a minudu in sos documentos de sas iscolas de S’Alighera, su laureadu benit a cabu de sa vera identidade e de su malupassare de Matilde pro neghe de tantas cumbinassiones: sa morte de su babbu; s’isfruttamentu chi nde faghet una mastra de iscola; sas lottas de sa mama pro si fagher reconnòschere comente mama dae sas leges de tando chi cunsideraian burdos sos fizos de chie si cojuaiat cun su ritu religiosu ebbia; su fàmine e sa fuida in barca dae S’ Alighera a Còssiga in chirca de sos parentes de sa mama; sa violentzia chi in cussu biazu Matilde patit dae unu marineri e s’ingraidantzia chi nde sighit.
Sos capìtulos 12 e 14 sun torra de Thiers e sun torra ambientados in Còssiga ue si benit a cabu de s’istoria de Maria Ghjuvanna Fighjuloni, sa mama de Matilda, a tempos de s’intrada de sos fascistas. In su de 13 e in su de 17 si
torrat in Cadalugna cun Oliver chi contat sa cumprida de su cìnema mudu.
Arca torrat in su de 15 pro faeddare de s’istranzada de su laureadu in S’ Alighera in currispundentzia cun unu de sos festivals de l’Avanti! chi si faghiant finas a pagu tempus innanti de sa rutta de su PSI. E su contu sighit in Roma ue si benin a ischire àtteros particulares de sa vida de Matilda.
Thiers in su capìtulu 18 contat una parèntesi ambientada dae Torinu a Còssiga, ue si ponet in lughe chi Marc Pascelli, su burdu de Matilda e de su marineri, fit istadu passadu pro esser fizu de Maria Ghjuvanna, chi de abberu li fit giaja, e de Petru Pascelli, su crabarzu foras de conca chi s’aiat bidu sa morte
in cara in sas trinceras de sa Germania in su 1914-18 e dae ue fit torradu feridu de mala manera. In su mentres su laureadu si detzidit a si cojuare cun Marcella, s’amorada sua dae cando fin criaduras. E in cussu iscoberrit chi Piero Parini, s’imboligosu chi che l’at intzuddidu in cussa istoria, est un’
àtteru burdu de Matilde chi, pustis de s’aer mandigadu su patrimoniu de sa mama, como si fit proende a nde li bogare àtteru dinari dae s’iscrittura de s’ istoria de sa vida sua intregada a su laureadu. E in su capìtulu 19 sempre Thiers ponet s’ùrtima paraula de su contu narende de cando Matilda fit passada dae Còssiga a Continente peri sas manos de unu nobile livornesu a su tempus de su primu cungressu de su PCI e pagu innanti chi sos fascistas aeren leadu su podere.
Si podet narrer chi sos segmentos de su romanzu de tott’e tres autores sun sempre de unu livellu altu mancari si distingat bene s’istile de dognunu. S’ istoria – chi paret chi non si cherzat pesare in sos primos battor capìtulos pro unu sèberu de istrategia narrativa de sos autores – si mantenet
interessante finas a sa cumprida. Tando si cumprendet chi est s’istoria de una fèmina chi at suffridu meda non solu pro sa malesa de òmines indignos ma finas pro sas règulas de una sotziedade chi, in chirca de mezoru, lompeit a tempos
prus malos de cussos chi che fin colados. In pagas paraulas, su romanzu est bene sestadu siat comente intritzu e siat comente istile.

3. Su romanzu traduidu in sardu si podet narrer chi tenzat finas un’àtteru autore, est a narrer su chi at traduidu su testu. Custu traduidore, comente amus bidu a s’incumintzu, est Antoni Buluggiu. Inoghe ch’at de abbèrrere una parèntesi manna ca sa traduida de custu romanzu at currispostu, pro unu casu isfortunadu meda, cun sos ùrtimos meses de vida de Antoni.
Custa traduida de seguru l’at cajonadu sufferentzia a Antoni in prus de cussas chi at dèvidu patire pro su male chi l’at istudadu. Pro custa traduida Antoni sebereit s’impreu de sa LSC (‘limba sarda comuna’), est a nàrrere de su còdice
isperimentale chi sa RAS at impittadu dae su 2006 pro sos documentos suos in essida. Una tarea de peruna fatzilesa, custa, comente appo nadu finas a Arca chi già l’at attrogadu ebbia. E custu fattu a Buluggiu li podet aer cajonadu carchi discodiu in cunfrontu, pro esempiu, a su sèberu de sa limba sua naturale, est a nàrrere cussa chi faeddaiat dae minore. Custu non cheret nàrrere chi non si devat proare a impittare una limba istandardizada, ma sa cosa no est gai fàtzile si finas Manzoni appeit su bisonzu de andare a intèndere comente fit sa limba bia in cunfrontu a cussa tèttera chi, sighende
sos cànones de s’italianu litterariu de tando, aiat impreadu iscriende a Fermo e Lucia.
Si bidet bastante bene in sos primos capìtulos ue, creo, Antoni at àppidu sa possibilidade de los mezorare. Iteu custos capìtulos e carchi àtteru tenen unu livellu meda prus artu de sos capìtulos finales e sa leggidura iscurret chentza
isvios meda. Custu ca sas imperfetziones gràficas sunt reduidas guasi a nudda.
Ma finas ca Antoni leat paritzas paraulas dae su faeddu naturale, su sardu otieresu, pro esempiu impreende su passadu remotu chi sa LSC non previdet.
A manu a manu chi s’avantzat in sos capìtulos cumparit in manera sempre prus limpia chi Antoni no appeit su tempus de torrare subra a su testu pro lu poder limare prus a minudu. No est de badas chi sos capìtulos chi serrant su romanzu in paritzos passazos sun isettados “impolidos”, pro la narrer cun paraulas de
Ziròmine Araolla. Pro esempiu, in sa pag. 157 si legget: “Unu legiu, unu testu cun versos dae Amleto e unu faru a los illuminare”. Est una frase ue su sardu est appenas pasadu subra a s’italianu. Un’àtteru esempiu in sa pag. 142 cando s’
agattat “a ue Marcella” chi traduet s’italianu “da Marcella” e chi in sardu si narat ‘a sa de Marcella’ o ‘a ue est Marcella’. E balu “una granedda de rena”
(pag. 143) pro “unu raneddu de rena”; “sas insìngias” (pag. 152) e finas “s’ insegna” (pag. 154) pro “sas insìnnias”; “tuntzu” (pag. 154) pro “tzùnchiu” e àtteros esempios meda chi non faghet a ammentare inoghe.
Non sunt faddinas, custas, ma signos de unu trabagliu interrùmpidu, chi no est lòmpidu a cumprimentu, e già ischimus su motivu. No est chi Antoni non nd’aeret
sa capatzidade de fagher custu. Sende sardòfonu de bona calidade, isse aiat una padronantzia manna de sa limba sua.
Est chi pro traduire non bastat a connòschere sas règulas e a ischire faeddare bene sa limba chi s’impittat. Su traduire est un’arte guasi comente a iscrìere ca, prus de bortare paraulas dae una limba a s’àttera, cumportat de torrare a iscriere in una limba su chi est iscrittu in un’àttera limba. E Antoni, sende
unu iscrittore bonu, fit puru unu bonu traduidore. Ma custu non l’est bastadu ca su tempus non bi l’at cuntzessu.
Dae su chi essit a pizu in tzertos capìtulos, sende impididu su mastru, su trabagliu paret agabbadu dae unu dischente. E si custu est beru, si diat poder nàrrere chi Antoni Buluggiu già est su traduidore de custu romanzu ma b’at trabagliadu pro unu trettu ebbia. Pro cussu, ultres de issu, est capatze chi si
devat faeddare de unu ghost translator. Un’àtteru traduidore, est a nàrrere, chi cun s’andare de su tempus de siguru s’at a impratighire in custa faina mattanosa. Finas ca s’insignamentu de Antoni li restat in sos iscrittos suos e
in sas partes de custu romanzu chi sa paga vida non l’at cuntzèdidu de cumprire
a traduire.
(15 de frearzu 2015)

Commenti sono sospesi.

RSS Sottoscrivi.